سناریوهای قابل ترسیم بر اقتصاد صنعتی کشور در شرایط پسا مذاکرات

آینده اقتصاد ایران را می‌توان در دو سناریوی «توافق در مذاکرات با آمریکا» و «عدم توافق» تحلیل کرد. برای این تحلیل، عوامل کلیدی نظیر تحریم‌ها، سرمایه‌گذاری خارجی، نرخ ارز، تورم، رشد اقتصادی، و وضعیت بازار کار و تولید ملی مورد بررسی قرار می‌گیرند.

 سناریو اول: توافق در مذاکرات با آمریکا

۱. رفع یا کاهش تحریم‌ها

• اثرات فوری: کاهش فشار بر صادرات نفت و دسترسی بهتر به منابع ارزی بلوکه‌شده.
• نفت و درآمد ارزی: افزایش صادرات نفت (تا سطح پیش از تحریم‌ها یا نزدیک به آن)، که منجر به افزایش درآمد ارزی دولت می‌شود.
• اثر بر نرخ ارز: کاهش نرخ ارز یا حداقل ثبات آن، به دلیل بهبود عرضه ارز.

۲. بهبود سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی

• سرمایه‌گذاران خارجی نسبت به بازار ایران اعتماد بیشتری پیدا می‌کنند، به‌ویژه در حوزه انرژی، پتروشیمی، و فناوری.
• شرکت‌های داخلی با دسترسی به تجهیزات و فناوری روز، بازدهی و بهره‌وری بهتری خواهند داشت.

۳. کاهش تورم

• تورم ناشی از انتظارات منفی کاهش می‌یابد.
• هزینه‌های واردات پایین می‌آید، و تأمین کالاهای واسطه‌ای و نهایی بهبود می‌یابد.
• رشد نقدینگی اگر کنترل شود، می‌تواند مانع تداوم تورم بالا شود.

۴. رشد اقتصادی مثبت

• با افزایش صادرات، دسترسی به منابع مالی، و کاهش ریسک‌های سیاسی، رشد اقتصادی از حالت رکودی خارج شده و مثبت می‌شود (پیش‌بینی ۳ تا ۶ درصد در کوتاه‌مدت محتمل است).

۵. اشتغال و تولید

• فعال شدن ظرفیت‌های راکد، افزایش اشتغال، و بازگشت برخی صنایع به چرخه تولید.

 سناریو دوم: عدم توافق (ادامه بن‌بست یا تشدید تنش)

۱. ادامه تحریم‌ها یا حتی تشدید آن‌ها

• محدودیت در صادرات نفت و دسترسی به ارز.
• ادامه فشار بر درآمدهای دولت، افزایش کسری بودجه.

۲. بی‌ثباتی نرخ ارز

• افزایش تدریجی نرخ ارز به دلیل کمبود منابع ارزی، تقویت انتظارات تورمی، و افزایش تقاضای سفته‌بازی.
• نوسان شدید نرخ ارز، بی‌ثباتی اقتصادی را تشدید می‌کند.

۳. تورم بالا و ادامه‌دار

• رشد نقدینگی برای جبران کسری بودجه.
• تورم بالا به دلیل افزایش هزینه واردات، کاهش تولید، و بی‌ثباتی روانی بازار.

۴. رکود اقتصادی و عدم رشد

• عدم رشد یا حتی رشد منفی در برخی سال‌ها به دلیل افت سرمایه‌گذاری، فرار سرمایه، و کاهش ظرفیت تولید.
• کاهش قدرت خرید و مصرف خانوارها.

۵. فرسایش بخش تولید

• صنایع تولیدی، به‌ویژه آن‌هایی که نیاز به فناوری و تجهیزات وارداتی دارند، با چالش‌های جدی مواجه می‌شوند.
• مهاجرت نیروی متخصص افزایش می‌یابد.

مقایسه خلاصه:

تأثیر عدم توافق در مذاکرات با آمریکا بر سه صنعت فولاد، پتروشیمی و خودروسازی در ایران را می‌توان در چند محور کلیدی بررسی کرد: دسترسی به بازارهای صادراتی، واردات فناوری و مواد اولیه، نرخ ارز، تحریم‌ها، و سیاست‌های داخلی جبرانی. در ادامه، تحلیل تفکیکی هر صنعت ارائه می‌شود:

 ۱. صنعت فولاد

 تأثیرات منفی:

• تحریم صادراتی: کشورهای غربی و برخی کشورهای خریدار تحت فشار تحریم، ممکن است واردات فولاد ایران را کاهش دهند.
• محدودیت در واردات تجهیزات و تکنولوژی: صنایع فولادی برای نوسازی و افزایش بهره‌وری نیاز به تجهیزات خاص و قطعات یدکی دارند که تحت تحریم قرار می‌گیرند.
• افزایش هزینه واردات مواد اولیه غیر بومی: برخی مواد افزودنی یا ماشین‌آلات از کشورهای خاص تأمین می‌شوند که با تحریم گران‌تر یا کمیاب می‌شوند.

 برخی آثار مثبت بالقوه:

• افزایش صادرات به بازارهای منطقه‌ای و آسیایی(مثل چین و هند) با تخفیف یا به‌صورت تهاتری.
• افزایش قیمت جهانی فولادممکن است تا حدودی سود صادراتی را جبران کند، البته با ریسک نوسانات زیاد.

 ۲. صنعت پتروشیمی

 تأثیرات منفی:

• تحریم‌های صادراتی و بانکی: شرکت‌های پتروشیمی برای دریافت ارز صادراتی با مشکل روبه‌رو هستند. انتقال پول از طریق شبکه‌های غیررسمی پرهزینه و پرریسک است.
• کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری: پروژه‌های توسعه‌ای جدید (مثل PDH و MTP) که نیاز به فناوری، تجهیزات، یا سرمایه خارجی دارند، متوقف یا کند می‌شوند.
• نوسان نرخ ارز و مواد اولیه: با افزایش نرخ ارز، هزینه تجهیزات و کاتالیست‌های وارداتی بالا می‌رود و عدم ثبات در تأمین آنها تولید را با اختلال مواجه می‌کند.

 برخی آثار مثبت بالقوه:

• ارزآوری بالا: با وجود تحریم، بخش زیادی از محصولات پتروشیمی از طریق واسطه‌ها به چین، هند، و آمریکای لاتین صادر می‌شود و ارزآوری نسبتاً خوبی دارد.
• مزیت خوراک ارزان داخلی: پتروشیمی‌ها با خوراک گاز و نفتا ارزان نسبت به رقبا همچنان سودآور باقی می‌مانند.

 ۳. صنعت خودروسازی

 تأثیرات منفی (بسیار شدید):

• وابستگی بالا به قطعات و فناوری وارداتی: تحریم باعث کمبود قطعات الکترونیکی، گیربکس، ایربگ، و سیستم‌های کنترل پیشرفته می‌شود.
• افزایش هزینه تولید و کاهش کیفیت: کمبود قطعه، تولید را با تأخیر و افت کیفیت همراه می‌کند. قطعات بی‌کیفیت داخلی یا چینی جایگزین می‌شوند.
• فشار شدید ارزی: بالا رفتن نرخ ارز به‌شدت قیمت خودرو را افزایش می‌دهد، در حالی که دستمزدها ثابت می‌ماند → کاهش تقاضا و افت فروش.
• ناتوانی در توسعه محصول جدید: پروژه‌هایی مثل خودروهای هیبریدی یا پلتفرم‌های جدید با وقفه یا توقف مواجه می‌شوند.

 آثار مثبت محدود:

• افزایش سهم بازار برای خودروسازان داخلیبه دلیل خروج رقبا یا واردات سخت‌تر.
• حمایت‌های دولتی (وام، تعرفه، معافیت مالیاتی)ممکن است به‌صورت مقطعی کمک کند، اما معمولاً کارآمد نیست.

مقایسه خلاصه:

در ادامه به بررسی دقیق‌تر این موضوع با استفاده از داده‌ها و تحلیل‌های موجود می‌پردازیم:

 صنعت فولاد

تأثیرات منفی:

• محدودیت‌های صادراتی: تحریم‌های آمریکا مسیر صادرات فولاد را مسدود کرده و دسترسی به بازارهای جهانی را دشوارتر ساخته است. همچنین، عدم عضویت ایران در گروه اقدام مالی (FATF) باعث محدود شدن کانال‌های مالی و صادرات محصولات فولادی شده است.  
• کمبود انرژی: بحران کمبود برق و محدودیت‌های ناگهانی انرژی، تولید فولاد در ایران را به شدت کاهش داده و فعالان صنعتی نسبت به از دست رفتن جایگاه صادراتی و افزایش بیکاری هشدار می‌دهند.  
• افزایش هزینه‌های تولید: نوسانات ارزی یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار بر قیمت فولاد است. افزایش نرخ ارز، هزینه واردات مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز صنایع فولادی را افزایش می‌دهد.  

 صنعت پتروشیمی

تأثیرات منفی:

• کمبود خوراک گازی: کمبود گاز طبیعی در ایران، که عمدتاً به دلیل افزایش مصرف داخلی و ناترازی میان تولید و تقاضا است، به شدت صنعت پتروشیمی را تحت فشار قرار داده است. بیش از ۷۵ درصد گاز تولیدی کشور در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود که فشار زیادی به صنایع وارد کرده است.  
• تحریم‌های صادراتی و بانکی: تحریم‌های آمریکا و عدم دسترسی به بازارهای جهانی، به‌ویژه در بازارهای کلیدی، صنعت پتروشیمی ایران را در مسیر رشد و توسعه دچار مشکل کرده است.  
• رقابت منطقه‌ای: کشورهای همسایه با سرمایه‌گذاری کلان، موقعیت خود را در بازار جهانی تقویت کرده‌اند، در حالی که صنعت پتروشیمی ایران با چالش‌های تحریم و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری مواجه است.  

 صنعت خودروسازی

تأثیرات منفی:

• افزایش قیمت خودرو: در صورتی که مذاکرات با شکست مواجه شود، احتمال جهش ۲۰ تا ۳۰ درصدی قیمت خودرو وجود دارد.  
• کمبود قطعات و فناوری: تحریم مستقیم خودروسازی در سال ۹۷ ریشه بسیاری از معضلات و مشکلات امروز این صنعت به شمار می‌آیند. تحریمی که منجر به خروج شرکای قدیمی و تازه وارد شد.  
• افزایش انتظارات تورمی: عدم توافق می‌تواند انتظارات تورمی را در جامعه افزایش دهد که این امر بر قیمت کالاهای سرمایه‌ای مانند خودرو تأثیرگذار است.  

 مقایسه تأثیرات عدم توافق بر صنایع مختلف

علی احمدی

کارشناس مسائل اقتصادی