گردشگری در سفر به شاهرود با ۳۰۰۰ سال قدمت

هرچند در سال‌های اخیر عمده هدف مسافرت‌های نوروزی معطوف به جاذبه‌های تاریخی استان‌های اصفهان و فارس، جزایر زیبای گردشگری خلیج‌فارس و سواحل باصفای شمال کشور که از پیشگامان عرصه تبلیغاتی و پویایی نسبی گردشگری هستند شده است اما باید گفت همه شهرهای ایران زیبایی‌ها و جاذبه‌های خاص خود رادارند و انتخاب مقصد سفر برای شهرهایی که کمتر شناخته‌شده‌اند ولی دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی هستند نیز می‌تواند رضایتمندی از سفر را دوچندان کند.

شهرستان شاهرود «قاره کوچک» و «عروس کویر» یکی از این مناطق است که در مسیر زائران علی بن موسی‌الرضا و ۴۰۰ کیلومتری پایتخت قرار دارد که از شمال به استان مازندران و گلستان، از جنوب به کویر مرکزی و استان‌های یزد و اصفهان، از غرب به شهرستان دامغان و از شرق به شهرستان میامی محدود می‌شود و شاهراه ارتباطی تهران- مشهد و هم‌چنین خطوط هوایی و ریلی دسترسی به این شهرستان را امکان‌پذیر ساخته است.

شاهرود جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و انواع توریسم نوین جهانی و موردعلاقه بسیاری از گردشگران رادار است و بازدید از برخی مناطق این شهرستان فقط در فصول خاصی از سال امکان‌پذیر است. وضعیت اقلیمی و جوی نقاط مختلف این شهرستان متفاوت از یکدیگر بوده و در این گزارش شرح مختصری در خصوص ویژگی‌های تاریخی این منطقه راهنمای شما در خصوص برنامه‌ریزی و سفر به نقاط مختلف آن خواهد بود.

بر اساس گمانه‌زنی‌های باستان شناسان و حفاری‌های انجام‌شده قدمت تاریخی سکونت در شاهرود به یک هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد که آثار کشف‌شده در حفاری‌های تپه بلوار این ادعا را اثبات می‌کند. هسته اولیه شهر به دلیل دفاع از مهاجمان بر روی تپه‌های کم ارتفاع و دامنه کوه شمالی و غربی شاهرود ساخته‌شده و همراه با برقراری امنیت در محل رشد و توسعه یافت.

قدمت شهر شاهرود را به دوره ایلخانی نسبت می‌دهند و به استناد برخی شواهد معماری و باستان‌شناختی داخل و خارج شهر و همچنین برخی متون تاریخی راه عبور قافله‌ها و کاروان‌هایی که بزرگراه غربي به شرقي (جاده ابريشم) را طي می‌کردند از آبادی شاهرود می‌گذشت و وجود چاپارخانه و کاروانسرا در این آبادی آن را به یکی از مراکز مهم یکجانشینی در منطقه تبدیل کرد.

بنای فعلی موزه شاهرود در حقیقت ساختمان قدیمی شهرداری(بلدیه) شهر است. موزه شاهرود دارای دو بخش مردم‌شناسی و باستان‌شناسی در دوطبقه است. در بخش باستان‌شناسی آثاری از تپه‌های تاریخی شاهرود و استان نگهداری می‌شود. همچنین در بخش مردم‌شناسی اشیایی همچون پوشاک سنتی، زیورآلات، دست بافته‌ها، اسناد و قباله‌های قدیمی نگهداری می‌شود.

سفال‌های خاکستری مکشوفه از محوطه باستانی پارک در موزه شاهرود نگهداری می‌شود. این محوطه شامل بقایای گورستانی متعلق به عصر آهن است. اشیای سفالی و مفرغی ازجمله کشفیات این محوطه است که قدمت آن به اوایل هزاره اول تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد. ازجمله آثار دیدنی و باارزش موزه شاهرود می‌توان به پرده درویشی یا نقالی اشاره کرد. این پرده که در بخش مردم‌شناسی نصب‌شده شامل ۳۲ روایت با تصاویر انسان و حیوان به شیوه رنگ‌روغن در سال ۱۳۴۰ ه. ش در شهر کاشمر خلق‌شده است.

بازار قدیم شاهرود در بافت قدیم شهر(محله بید آباد) واقع بوده که در اواخر دوره قاجاریه به دنبال توسعه شهر در محل کنونی بناشده است. بازار شاهرود در دوره‌های بعدی گسترش‌یافته و کاروانسرا، بارانداز و گرمابه نیز در بدنه بازار تعبیه‌شده است. این بازار از دو راسته اصلی به نام راسته‌بازار(قلعه‌نو) و راسته انارکی‌ها تشکیل‌شده که این مجموعه دارای پنج ورودی اصلی است که ورودی‌های فرعی به آن متصل بوده و هم‌اینک در این بازار بیش از دویست باب مغازه با کاربری‌های مختلف فعال است.

پوشش سقف این مجموعه از چهار نوع گنبد مختلف با مصالح خشت و آجر اجراشده است. پوشش پشت‌بام از کاه‌گل بوده و در سراسر راسته‌بازار نورگیرهایی در رأس گنبدها تعبیه‌شده و بخش‌هایی از این اثر شامل جداره راسته‌بازار و گنبدهاست که درگذشته مرمت‌شده است.

خانه یغمایی‌ها تنها بنای باد گیردار شاهرود است که به سبک معماری یزدی ساخته‌شده است. این خانه به‌جای مانده از خانه‌های قدیم شاهرود است که در سال ۱۳۰۵ ه. ش توسط استاد مهدی حیدریان ساخته شد.

این بنا به لحاظ مشخصه‌های معماری سنتی در سطح شهرستان بی‌نظیر است. فرم پلان به‌صورت حیاط مرکزی بوده و ورودی خانه در قسمت جنوبی با یک دالان به حیاط مرتبط است. از دیگر ویژگی‌های این خانه، نورگیر حوض‌خانه و تقارن‌هایی است که در پلان و نما و هم‌چنین تزیینات آجری اشاره‌های پیرامون حیاط ساخته‌شده است. فضای این خانه شمال بادگیر، دالان ورودی، بالاخانه، حوض‌خانه، اتاق‌های تابستانه و زمستانه و اتاق‌های مهمان، ایوان، انباری، سرداب، آب‌انبار و مطبخ است. هم‌اکنون اداره میراث فرهنگی شاهرود در این مکان واقع است.

خانه عطاردی در مجاورت باروی قدیم شهر در ابتدای کوچه رزا زان واقع‌شده است. خانه‌ای زیبا که مساحت آن ۵۴۰ مترمربع و شامل دو بخش اندرونی و بیرونی است. فضاهای خانه شامل سر درب ورودی، دالان، انباری، بالاخانه، حیاط بیرونی، اتاق‌های میهمان، حیاط اندرونی، اتاق‌های نشیمن، مطبخ، آب‌انبار، تنورخانه و سرویس بهداشتی است.

شالوده بنا از خشت خام و پوشش سقف از چوب است. بالاخانه که شامل دو اتاق کوچک است با یک پله مارپیچ به دالان ورودی مرتبط است. از تزئینات این خانه گچ‌بری‌های مهری اتاق‌های مهمان است. این بنا در سال ۸۱ با شماره ۷۶۲۸در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و هم‌اکنون از سوی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان شاهرود حفظ و مرمت می‌شود.

با بناهای بسیار محکم و زیبا از دوره‌های صفویه و قاجار به‌جای مانده است نوع معماری این بناها مبین فرهنگ مردم آن دوره بوده است. بر سر درب ورودی این بناها نقش خورشیدی تابان با چهری‌ای خندان ترسیم‌شده که خود نهاد پاکی و پارسایی را ندایی می‌کرده است.

این حمام‌ها عموماً فضای بزرگی را به خود اختصاص می‌دادند وزنان و مردان به‌صورت تفکیکی و متناوب از حمام استفاده می‌کردند. این حمام‌ها دارای یک درب ورودی مشترک و دو درب خروجی بوده است. خروجی ویژه خانم‌ها در کوچه‌ای جنب حمام بوده تا خروج زنان از حمام از دید نامحرم پوشیده بماند.

این بنا در مجاورت قدیمی «قلعه ولووا»، «بید آباد» و «چهارسوق» شاهرود و در هسته اولیه شهر بناشده و قدیمی‌ترین بنای موجود در این شهر است که قدمت آن حداقل به دوره ایلخانی می‌رسد. این مسجد شامل یک شبستان اصلی و دو شبستان شرقی و غربی در مجاور آن است. مساحت مسجد ۴۵۰ مترمربع و شالوده بنا از سنگ لاشه و گنبدها از خشت خام و پلان آن به‌صورت مستطیل و مشتمل بر ۹ گنبد بوده و در مجاورت مسجد و در ضلع شرقی آن آب‌انبار قرار دارد.

مسجد شیخ علی‌اکبر شاهرود متعلق به دوره قاجاریه است و به همت مرحوم شیخ علی‌اکبر مجتهد از روحانیان عالی‌رتبه شهر بناشده است. این بنا با قدمت ۱۷۰ ساله از زیباترین و کامل‌ترین مساجد شاهرود است. مساحت آن حدود ۷۵۰ مترمربع و زیربنایش ۵۰۰ مترمربع است که شامل گنبد خانه، شبستان، طلبه خانه و آب‌انبار است.

قسمت طلبه خانه مسجد شیخ علی‌اکبر شاهرود که در ضلع غربی آن واقع‌شده دارای پوشش سقف و آجرکاری‌های بسیار زیبایی است. آب‌انبار این بنا که به لحاظ حجم دومین آب‌انبار شاهرود است با دو راه‌پله (راه شیر) ازیک‌طرف به خیابان و از سمت دیگر به صحن حیاط مرتبط است. این مسجد دارای دو ورودی یکی به سمت خیابان و دیگری به سمت کوچه است. پوشش سقف ورودی سمت کوچه (شرقی) از نوع قوس کلیل است که بافرم حصیری اجرا گردیده است.

این بنا در بافت قدیم شاهرود قرار دارد و در اواخر دوره قاجاریه به‌وسیله خیرین ساخته‌شده و توسعه پیداکرده است. قسمت عمده این مسجد در سال‌های گذشته مرمت و بازسازی‌شده است. ورودی این مسجد از سمت شرقی بوده و پوشش سقف راهروی ورودی آن از نوع قوس کلیل بوده که به‌صورت حصیری اجراشده است. در مجاورت این راهرو آب‌انبار مسجد قرار دارد که راه شیر آن از سمت کوچه مجاور است.

این بنا از زمان ساخت تاکنون دچار تغییرات زیادی شده است و قسمت‌هایی از آن ازجمله تالار ضلع غربی و زیرزمین‌ها نوسازی شده‌اند و به علت آنکه در مسیر بازار قدیم واقع بوده به تکیه بازار نیز موسوم است.

این بنا به‌صورت مستطیل شکل و در دوطبقه ساخته‌شده و داری دو ورودی شرقی و غربی است. در طبقه فوقانی دو تالار بزرگ ساخته‌شده که دارای تزئینات آجرکاری و کاشی‌کاری است و بر روی سقف تکیه نقاشی‌هایی با نقوش گل‌وبوته مشاهده می‌شود، در مجاورت ضلع شرقی این بنا یک آب‌انبار و یک رباط قرار دارد.

این محل در ارتفاعات شهر در دامنه شرقی کوه سوراخه مشرف‌به شاهرود واقع است و آثار به‌دست‌آمده از آن مربوط به هزاره اول پیش از میلاد است. آثار به‌دست‌آمده از این محل شامل: گورستان، انبارهای آذوقه، معماری خشتی و سنگی و کوره‌های سفال‌پزی و همچنین تعداد زیادی ظروف سفال خاکستری که داخل خمره‌های بزرگی که به‌جای تابوت استفاده می‌شده به همراه بقایای اسکلت کودکان به‌دست‌آمده است.

وجود انبارهای آذوقه در اطراف این محوطه باستانی دلالت بر استقرار دائم و سکونت طولانی و مدنیت این اقوام دارد. آثار به‌دست‌آمده در این محوطه از جهت نوع سفال، شکل ظروف و تاریخ با آثار مکشوفه در تپه حصار دامغان، تو رنگ تپه گرگان، پیشوای ورامین و تپه قیطریه و کهریزک تهران قابل‌مقایسه است. ظروفی همچون کاسه، بشقاب، جام‌ها، ظروفی توری مانند و نوک دراز و خمره‌های آذوقه در ابعاد بزرگ نمونه‌های ظروف کاربردی به‌دست‌آمده در این محل هستند.

در دوره قاجار به‌فرمان فتحعلی شاه قاجار(۱۲۱۲-۱۲۵۰ ه. ق) محمد صالح خان عرب، حاکم بسطام و شاهرود حصار و دیواری به دور شهر کشید که درازای آن به هزار و شش‌صد زرع می‌رسید. در سال (۱۲۳۸ ه. ق) اندکی پس از نخستین کوشش‌های حاکم قاجار در تحکیم و استحکام شهر، وی هزار نفر تفنگچی برای پاسداری از شهر در اطراف حصار شهر برای مراقبت از شهر برگماشت.

شیخ عماد از عرفای قرن هفتم بوده و آرامگاه وی در چند کیلومتری شاهرود پشت هتل پارامیدا واقع است. بقعه شیخ عمادالدین با گنبدی ویران و آثار عبارتی در اطراف به چشم می‌خورد که از دوره ایلخانیان به‌جای مانده است.

طبق نوشته شیخ علی فلسفی در کتاب فرهنگ جغرافیای ارتش جلد ۹ صفحه ۱۶، بقعه مبارکه امام‌زاده جعفر که نسب شریفش باواسطه، به حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام می‌رسد در ۳ كيلومتري از شاهرود و در روستاي ارديان قرار دارد. این عارف به‌پیر اردیان مشهور است.

اين‌ قلعه‌ در شش‌ كيلومتري‌ شاهرود قرار دارد و به‌ دوره‌ پارت‌ها و ساسانيان‌ (دو هزار سال ‌قبل) مربوط‌ مي‌شود. در درون‌ اين‌ قلعه، بقاياي‌ كوه‌ آجرپزي‌ و سفالينه‌هاي‌ مربوط‌ به‌ آن‌ دوران‌ يافت‌ شده‌ است. قلعه‌ مذكور نقشه‌اي‌ مستطيل‌ دارد و در چهار طرف‌ آن‌ تاق‌هاي‌ فروریخته‌ قوسي‌ شكل‌ مشاهده‌ مي‌شود.

اين‌ تپه‌ها در هشت‌ كيلومتري‌ شمال‌ شاهرود قرار دارند و به‌ دوره‌هاي‌ اسلامي‌ و قبل از اسلام‌ تعلق‌ دارند. تمدن‌ لايه‌هاي‌ تپه‌ شرقي‌ به‌ دوره‌ پیش‌ازسفال‌ مربوط‌ است‌ و چگونگي‌ تكامل‌ شهر را تازمان‌ ساخت‌ سفال‌ نشان‌ مي‌دهد. در تپه‌ سنگ‌ چخماق‌ اشيايي‌ مانند قير معدني، عود، صدف، تيغه‌ها و اشياء استخواني، پيكره‌هاي‌ گلي‌ و اشياء سنگي‌ از قبيل‌ تبر، نوعي‌ سنگ‌ساب، ماله، چكش‌ و نوعي‌ ابزار سنگ‌ چاقوتیزکن‌ کشف‌شده‌ است.
منبع:مهر