فعالسازی مکانیزم ماشه(بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل) بر اقتصاد و صنعت ایران تأثیرات مختلف و چشمگیری دارد. تأثیراتی که اگر مسئولان و بنگاه های اقتصادی بهنگام در پی خنثی سازی و یا کم اثرات مستقیم، غیر مستقیم و یا جانبی آن تدبیر عملیاتی ننمایند، اقتصاد ایران را با چالش های اساسی مواجه خواهد ساخت.
مکانیزم ماشه چیست؟
مکانیزم ماشه (Snapback Mechanism)، یک سازوکار حقوقی است که در چارچوب برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) پیش‌بینی شده است. این مکانیزم به کشورهای عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل اجازه می‌دهد تا در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، بدون نیاز به رای‌گیری مجدد، تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه ایران را دوباره اعمال کنند. به عبارت دیگر، اگر ایران به تعهدات خود در برجام عمل نکند، یکی از کشورهای عضو دائم شورای امنیت (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و آمریکا) می‌تواند با اعلام «عدم پایبندی اساسی» ایران، این مکانیزم را فعال کند و تحریم‌ها را بدون نیاز به رای‌گیری مجدد، بازگرداند.
برخی از چالش های بدیهی وارده بر اقتصاد و صنعت کشور در پی فعالسازی مکانیزم ماشه تحقیقاً عبارتند از:
اثر روانی بازارها:
حتی بدون اعمال محسوس تحریم، ترس از بازگشت قطعنامه‌ها باعث افزایش نوسانات بازار ارز، طلا و سرمایه میشود. احتمال افزایش رشد تورم، سفته‌بازی و فرار سرمایه در انتظار است (برخی تحلیل‌گران، آن را جنگ روانی می‌دانند.
ضعف مستقیم فروش نفت و درآمدهای ارزی:
بازگشت تحریم‌ها به معنای محدود شدن فروش نفت و دسترسی به سیستم بانکی جهانی است. این موضوع به کاهش درآمد ارزی، افزایش کسری بودجه و فشار بر ذخایر ارزی منجر میشود.
تورم و افت ارزش پول ملی:
با کاهش درآمد نفتی و اختلال در واردات مواد اولیه، قیمت‌ها افزایش می‌یابد. بر پایه داده‌های رسمی، سالانه واردات ۲۴٪ گران‌تر میشود و تحریم‌ها ممکن است سالی ۵۰–۶۰ میلیارد دلار درآمد نفتی را محدود کنند.
کاهش رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی:
تحلیل‌های رسمی از سقوط احتمالی ۱۲۰ میلیارد دلاری اقتصاد ایران خبر داده‌اند. تجربه مشابه تحریم‌های دهه ۲۰۱۲–۲۰۱۵ نیز نشان داد تولید ناخالص به شدت سقوط کرد.
اختلال در زنجیره تأمین و واردات فناوری:
اگر تحریم‌ها به صورت سخت‌گیرانه اعمال شوند، واردات تجهیزات پزشکی، فناوری‌های صنعت، مواد خام و قطعات ماشین‌آلات محدود میشود.
کاهش سرمایه‌گذاری خارجی:
احیای قطعنامه‌ها تصویر ریسک بالا از ایران می‌سازد و سرمایه‌گذاران خارجی را دلسرد می‌کند؛ این باعث کاهش پروژه های پتروشیمی، نفت و گاز شده و بازسازی صنایع را به تأخیر می‌اندازد.
ضعف بنگاه‌های کوچک و متوسط:
عدم دسترسی آسان به منابع مالی و افزایش هزینه تولید، باعث تعطیلی یا کاهش فعالیت شرکت‌های کوچک و متوسط میشود. این بخش‌ها ستون فقرات اشتغال داخلی را تشکیل می‌دهند.
در بیان کلی می توان گفت بازگشت تحریم‌ها شدیداً اقتصاد ایران را در پارامترهای کاهش درآمد نفتی، افزایش تورم، افت ارزش پول ملی، و رکود گسترده در بازارها تحت فشار قرار می دهد و اثر روانی آن در افزایش بی‌اعتمادی در بازار، بی‌ثباتی شدید و احتمال ناتوانی دولت در مدیریت بحران بسیار قابل توجه خواهد بود و منبعث از مراتب مذکورصنعت کشور نیز در خصوص اختلال در واردات فناوری، کاهش سرمایه‌گذاری، و زیان برای بنگاه‌های کوچک و متوسط آسیب جدی خواهد دید.
در همین خصوص پیشنهاد می شود اطلاع‌رسانی شفافی بدون کم و کاست از سوی دولت انجام شود و مراتب موجب کاهش عدم اطمینان روانی بازار خواهد بود. در گام بعدی تقویت اقتصاد مقاومتی فارغ از زیاده گویی و انتظارات غیر عملیاتی با جدید پیگیری و جاری شود چراکه در پی جاری سازی صحیح افزایش تولید داخلی به‌ویژه در حوزه‌هایی که می‌توانند جایگزین واردات شوند.تنوع بخشی بر روابط اقتصادی و پل زدن به جای دیوار کشیده و گسترش همکاری با کشورهایی مانند چین، روسیه و ترکیه، پاکستان، بلاروس، ارمنستان و ...می‌تواند بخشی از خلأهای مترتبه را جبران کند.
مکانیزم ماشه (اسنپ‌بک) با بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران، بیشترین تأثیر را بر صنایعی دارد که وابستگی بالایی به صادرات، واردات فناوری، سرمایه‌گذاری خارجی و سیستم بانکی بین‌المللی دارند. که به اختصار مهمترین صنایعی که بیشترین آسیب را بر روی کاغذ خواهند دید بررسی می شوند:
صنعت نفت، گاز و پتروشیمی:
دلایل آسیب‌پذیری:
• تحریم شرکت‌های دولتی و نیمه‌دولتی همچون NIOC))
• ممنوعیت فروش نفت و فرآورده‌ها
• مسدود شدن مبادلات بانکی برای دریافت پول نفت
اثرات:
• کاهش درآمد ارزی دولت
• افت سرمایه‌گذاری و توسعه میادین جدید
• کاهش صادرات پتروشیمی‌ها با بازارهای اروپا و شرق آسیا
صنعت فولاد، مس، آلومینیوم و معادن فلزی:
دلیل آسیب‌پذیری:
• وابستگی به صادرات محصولات فلزی به اروپا، چین و هند
• احتمال قرار گرفتن مجدد در لیست تحریم فلزات
اثرات:
• کاهش درآمد ارزی شرکت‌های صادرات‌محور مثل فولاد مبارکه، گل‌گهر، ملی مس
• افت قیمت سهام و سودآوری در بورس
صنعت خودروسازی:
دلیل آسیب‌پذیری:
• وابستگی بالا به واردات قطعات و فناوری(به‌ویژه برای مونتاژ)
• قطع همکاری احتمالی شرکای خارجی مثل چینی‌ها و روس‌ها
اثرات:
• اختلال در تولید، افزایش قیمت خودرو، افت کیفیت
• تعمیق رکود در قطعه‌سازی
صنایع دارویی و تجهیزات پزشکی:
دلیل آسیب‌پذیری:
• محدودیت در انتقال ارز برای واردات مواد اولیه
• تاخیر یا توقف تأمین تجهیزات حیاتی
اثرات:
• گرانی دارو و کمبود برخی اقلام حیاتی
• افزایش فشار بر سلامت عمومی
صنعت ساخت‌وساز و ماشین‌آلات:
دلیل آسیب‌پذیری:
• کاهش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
• افزایش قیمت ماشین‌آلات و مصالح وارداتی
اثرات:
• رکود پروژه‌های بزرگ عمرانی و صنعتی
• افت تقاضای داخلی و اشتغال در بخش ساختمانی
سایر بخش‌های مرتبط:
• بانک‌ها و بیمه‌ها: دوباره از سوئیفت و سیستم‌های بین‌المللی خارج می‌شوند
• هواپیمایی: محدودیت در تأمین قطعات و خرید هواپیما
• بورس: افت قیمت سهام شرکت‌های صادرات‌محور و دلاری
صنایعی که کمتر آسیب می‌بینند:
• صنایع کاملاً داخلی و مصرفی (مثل صنایع غذایی، شوینده‌ها، برخی لوازم خانگی داخلی)
• شرکت‌هایی با تأمین مواد اولیه داخلی و بازار مصرف داخلی بالا
با عنایت به مراتب عنوان شده فوق در ادامه تحلیل تأثیر مکانیزم ماشه (اسنپ‌بک) بر سه شرکت بزرگ و مهم بازار سرمایه را بررسی خواهیم کرد:
فولاد مبارکه اصفهان (با نماد فولاد):
وضعیت کلی:
• بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد در خاورمیانه
• بیش از 40٪ محصولات صادر میشود (به چین، اروپا، ترکیه و...)
تأثیرات منفی مکانیزم ماشه:
نقاط قوت:
• بازار داخلی قوی و نیاز دائمی به فولاد در ایران
• سود انباشته بالا و دارایی‌های ارزی
• تجربه مدیریت شرایط تحریم در سال‌های گذشته
پتروشیمی خلیج فارس (نماد فارس):
وضعیت کلی:
• بزرگ‌ترین هلدینگ پتروشیمی خاورمیانه
• حدود 60٪ محصولات صادراتی است (عمدتاً اوره، متانول، پلیمرها)
تأثیرات منفی مکانیزم ماشه:
نقاط قوت:
• فروش به چین، هند، روسیه و کشورهای غیرمتعهد ادامه‌دار خواهد بود
• ساختار متمرکز و سوددهی پایدار
• تنوع محصول و مشتری
ایران‌خودرو (نماد خودرو):
وضعیت کلی:
• بزرگ‌ترین خودروساز کشور
• حدود 90٪ تولید وابسته به واردات قطعات، فناوری و نرم‌افزار
تأثیرات منفی مکانیزم ماشه:
نقاط قوت:
• حمایت مستمر دولت و تخصیص ارز نیمایی/دولتی
• تقاضای پایدار برای خودرو در بازار داخلی (انحصار بازار)
• پتانسیل فروش نقدی بالا حتی در رکود تورمی
نتیجه‌گیری مقایسه‌ای:
در پایان می توان گفت کمترین آسیب نسبی به فولاد مبارکه وارد خواهد شد(چراکه بازار داخلی قوی و ساختار مستحکم دارد)، آسیب متوسط در پتروشیمی فارس به دلیل صادرات بالا(در صورت تداوم) و شدیدترین ضربه برای ایران‌خودرو خواهد بود؛ وابستگی‌اش به واردات و کاهش تیراژ تولید آن را بیش‌تر آسیب‌پذیر می‌کند. فرصت هم اکنون نیز از دست رفته و می بایست به فوریت از خواب غفلت و سناریوسازی نابلدان، ناآشنایان با اعداد و علوم و کاسبان تحریم تصمیمات اساسی عملیاتی گرفت.
علی احمدی
کارشناس صنعت
