یک. چند روزی است که گوجه‌فرنگی گران شده است. در شهر تهران، قیمت هر کیلو گوجه در میادین میوه و تره بار در محدوده ۲۵ هزار تومان و در میوه‌فروشی‌ها حدود ۴۰ هزار تومان است. روزنامه شرق نوشته «شاهکاری دیگر از دولت:املت هم لاکچری شد» و روزنامه سازندگی در صفحه اول خود آورده« قیمت گوجه‌فرنگی در روزهای گذشته به‌شدت افزایش پیدا کرد و دولت حتی از کنترل قیمت این کالا نیز ناتوان است» و ادامه داده «چرا در دولت‌های اصولگرا گوجه‌فرنگی به مسئله اصلی بازار تبدیل میشود؟» واکنش‌های دیگری از این دست وجود دارد اما اشاره به همین دو مورد برای بیان نکات لازم کافی است.
دو. این متن در مورد گوجه‌فرنگی نیست، بلکه در مورد نوعی از سیاست ورزی است که این روزها با کلیدواژه گوجه‌فرنگی نمایندگی میشود. صرفا از باب طرح مسئله، باید عنوان کرد که کشور ما، تولیدکننده بزرگ محصولات سبزی و صیفی است و سالانه حدود ۶۰ هزار میلیارد تومان از این محصولات صادر می‌کند (۱)، اما مانند تمام محصولات کشاورزی، گوجه‌فرنگی هم ابتدا و انتهای فصل دارد. یعنی در برخی مقاطع، تولیدش افزایش‌یافته و ارزان میشود، در برخی مواقع سال هم با توجه به اقلیم سرزمینی ما و وضع بارندگی، مقدار کمتری روانه بازار میشود و طبیعتا قیمت افزایش می‌یابد. این منطق و طبیعت اقتصادی ماجراست. همواره در تمام سال‌ها در فاصله نیمه آبان تا نیمه آذر، قیمت گوجه‌فرنگی افزایش می‌یابد و دلیل آن‌هم این واقعیت است که مصرف گوجه در کشور ما ماهانه حدود ۱۲۰ هزار تن است اما در پاییز، سقف تولید ماهانه به‌صورت میانگین ۸۰ هزار تن است. در نظم طبیعی بازار که منطبق بر عرضه و تقاضاست، غلبه تقاضا بر تولید، موجب گرانی است. در این فصل که معمولا گوجه بوشهر و جنوب شرق خوزستان بار می‌دهد، با شدت بارندگی، هم امکان برداشت و هم امکان حمل گوجه به تعویق می‌افتد و گوجه به‌اندازه کافی به بازارها راه پیدا نمی‌کند.
سه. ممکن است پرسیده شود که خب مگر بارندگی قابل پیش‌بینی نبوده است؟ یا مثلا آیا نمی‌توان در دوره کاهش تولید، صنایعی مثل رب سازی را متوقف کرد تا گوجه بیشتری راهی بازار شود. جواب ساده است.
گوجه محصولی نیست که در حالت غیر انباری، بیش از یک تا دو هفته باقی بماند و این یعنی، باوجود پیش‌بینی بارندگی، بازهم امکان برداشت زودهنگام و ذخیره‌سازی در مورد این محصول وجود ندارد. دوم آن‌که در فصل افزایش قیمت، خود صنایع رب سازی اقدام به خرید گوجه نمی‌کنند و عمده خریدشان در فصل فراوانی و ارزانی است یعنی این روزها صنایع اصلا بازیگر بازار گوجه‌فرنگی نیستند. سؤال‌های دیگر هم پاسخ‌های روشن دارند. همه این موارد از این بابت آورده شد که بدانیم دولت، همه راه‌ها را رفته و وزارتخانه مرتبط یعنی جهاد کشاورزی، از کنترل بازار ناتوان نیست. این گرانی هم مقطعی است و ۱۰ روز دیگر یا حتی زودتر، گوجه ۳۰ درصد ارزان میشود و در ادامه با افزایش تولید، قیمت بسیار کمتر خواهد شد. این را هم باید اضافه کرد که در این متن هرجا اسم از گوجه آمد، منظور گوجه مزرعه فضای باز است. اگر این روزها در مغازه‌ها گوجه ۷۰ هزارتومانی دیده‌اید، آن گوجه گلخانه‌ای است که اولا تولیدش بسیار کم است و ثانیا پیش‌ازاین هم قیمتش ۵۰ هزار تومان بوده و کلا محصول متفاوتی با گوجه‌فرنگی معمول در مزرعه است.
چهار. حال به بند اول برگردیم. بدترین آفت اقتصاد، بی‌اطلاعی و حتی بدتر از آن، سیاسی‌کاری است. اولا قیمت هفتگی تمام محصولات جالیزی ازجمله گوجه برای ۱۰ سال اخیر در وزارت جهاد کشاورزی موجود است. صرفا از باب نمونه، قیمت هر کیلو گوجه در سال آخر دولت دوازدهم، در فاصله شهریور ۹۹ تا آذر ۹۹، حدود ۳۱۵ درصد افزایش‌یافته یعنی بیش از ۴ برابر شده است. البته در این زمینه به مسئولان آن زمان هم خرده‌ای نیست و پیش‌ازاین توضیح دادیم که حساب قیمت گوجه در فاصله آبان و آذر همواره از سایر فصل‌های سال کاملا جداست. ثانیا مگر دوستان سازندگی، موافق اقتصاد غیردولتی و منع مداخله دولت در بازار نیستند و مگر اصلا در ادبیات و منش این دوستان، استفاده از عباراتی همچون «کنترل» برای بازار یک محصول، اقتصاد دستوری محسوب نمی‌شود؟ شما باید تعیین تکلیف کنید که بالاخره با مداخله دولت در بازار موافقید یا مخالف. به‌هرحال ما باید به یک مشی در اقتصاد عمل کنیم. اگر موافقیم که دولت باید تا حد امکان در بازار یک محصول مداخله نکند، یعنی عملا رانت و فرآیند دولتی را حذف کرده‌ایم اما باید این واقعیت را هم بپذیریم که در منطق طبیعی عرضه و تقاضا، با سنگین شدن کفه هرکدام از طرفین، قیمت ممکن است کم یا زیاد شود و به‌تدریج خود را تعدیل خواهد کرد. اگر غیر این است و به اقتصاد دستوری و دولتی معتقدیم هم باید منتظر تمام عواقب آن باشیم که پیش‌ازاین در برخی برهه‌ها تجربه‌شده است.
تفاوت این دو روش، تفاوت نوع مداخله دولت در زنجیره فولاد و سیمان در دهه ۸۰ است که شرح آن در سرمقاله‌ای از همین قلم با عنوان «برای درست کردن ابرو چشم را کور نکنیم» آمده است. به‌هرحال ما باید به اصولی معتقد باشیم، نه این‌که همه‌جا موافق اقتصاد بازار آزادباشیم ولی اگر گوجه به‌صورت مقطعی گران شد، چون در دولتی رخ‌داده که به ما نزدیک نیست، آن را دستمایه حمله به دولت کنیم و از لزوم کنترل بازار توسط دولت سخن بگوییم.
پنج. تأثیر شرایط جوی و فصلی، مخصوص گوجه نیست و به سایر محصولات و تولیدات کشاورزی و دامی هم قابل‌تعمیم است. قیمت یک میوه یا محصول کشاورزی، نمی‌تواند و اساسا نباید در همه روزهای سال ثابت باشد. چیزی که ثابت است دانستن این واقعیت است که هرگاه در یک جمله، نقدی به قیمت یک محصول کشاورزی مطرح شد و بلافاصله در جمله بعد به اصولگرایی یا اصلاح‌طلبی یا هر خط سیاسی نسبت داده شد، در درجه اول دانش و اطلاع و در درجه دوم انصاف گوینده زیر سؤال است. آنچه قیمت گوجه را بالا یا پایین می‌برد، اصولگرایی و اصلاح‌طلبی نیست بلکه شاخص‌های اقتصادی، منطق عرضه و تقاضا، شرایط جوی و نکات فنی کشاورزی است.
شش. گوجه‌فرنگی محصول جالبی است و رفتار ژله‌ای دارد. در علم گیاه‌شناسی یک میوه تلقی میشود اما در علم کشاورزی نوعی سبزی است. گوجه نرم و حالت پذیر است و گاهی در شرایط متفاوت رنگ هم عوض می‌کند!
پانوشت:
(۱): بر اساس آمار FAO ایران دهمین تولیدکننده گوجه‌فرنگی در جهان در سال‌های اخیر بوده است.نویسنده: سیدمحمد بحرینیان
