مالیات ستانی از انگیزه کارگران !/ دریافت مالیات از «پاداش» و «کارانه» حقوق بگیران قانونی است؟

مالیات در همه کشورها یکی از منابع اصلی درآمد دولت‌هاست اما نحوه دریافت مالیات‌ها   مورد انتقاد برخی  فعالان اقتصادی در کشور بوده است. برخی معتقد هستند که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان واقعی بیشترین فشار را بابت پرداخت مالیات متحمل می‌شوند و کسانی که به انحای مختلف از پرداخت مالیات شانه خالی می‌کنند، هیچ فشاری را متحمل نمی‌شوند. بعد از تشدید تحریم‌ها و کاهش درآمدهای نفتی کشور، دولت برای تأمین کسری بودجه و پوشش هزینه‌های خود مالیات ستانی را به‌صورت جدی‌تر در دستور کار خود قرار داده است. یکی از منابع مالیاتی دولت، مالیات بر حقوق است که از فیش‌های حقوقی کارکنان بخش‌های مختلف دولتی و بخش خصوصی کسر می‌شود. نحوه و میزان دریافت مالیات بر حقوق علاوه بر این‌که در قوانین مشخص‌ شده است میزان و درصد آن هر سال در قوانین بودجه تقنین می‌شود اما در فیش‌های حقوقی بخش‌های مختلفی به‌عنوان دریافتی نیروی کار درج می‌شود که بخشی از این دریافتی‌ها بیشتر انگیزشی و رفاهی هستند  مانند هزینه‌های ایاب و ذهاب یا پاداش یا حمایتی اند مانند بن کارگری، که در ماده 34 قانون کار آمده است: «کلیه دریافت‌های قانونی را که کارگر به اعتبار قرارداد کار اعم از مزد یا حقوق کمک عائله‌مندی، هزینه مسکن، خواربار، ایاب و ذهاب، مزایای‌ غیر نقدی، پاداش افزایش تولید، سود سالانه و نظایر آن ها دریافت می‌نماید حق‌السعی می‌نامند.» علاوه بر این، در تبصره3 ماده 36 قانون کار آمده است: «مزایای رفاهی و انگیزه‌ای از قبیل کمک هزینه مسکن، خواربار و کمک عائله‌مندی، پاداش افزایش تولید و سود سالانه جزو مزد ثابت و ‌مزد مبنا محسوب نمی‌شود.»

مروری بر آرا و مصوبات مالیات حقوق

با این‌حال طی چند سال گذشته   موارد مشمول مالیات در فیش‌های حقوقی مورد اختلاف بوده است که درنهایت در دادنامه شماره 601 دیوان عدالت اداری در سال 89 بخشی از این ابهامات رفع شد و در این رأی آمده است:” نظر به این که مصادیق حقوق و مزایای مشمول کسر مالیات، موضوع ماده 82 قانون مالیات‌های مستقیم در ماده 83 همان قانون به‌عنوان مزایای مربوط به شغل احصا شده است و خدمات و تسهیلات رفاهی که در ماده 40 قانون الحاق موادی به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (27/11/1380) مصوب 15/8/1384 مجوز پرداخت دارد مزایای مربوط به شاغل بوده و داخل در عناوین حقوق و مزایای مذکور در ماده 83 قانون مالیات‌های مستقیم نمی‌باشد، بنابراین وجوه پرداختی به کارکنان دولت، تحت عناوین مهدکودک، یارانه غذا ، ایاب و ذهاب ، بن کالا و... به عنوان مصادیق ماده 40 قانون مارالذکر، موضوعاً از شمول احکام مواد 82 و 83 قانون مالیات‌های مستقیم خارج بوده و نظریه شماره 256/20100 مورخ 6/10/1389 دیوان محاسبات کشور هم در تأیید مراتب می‌باشد. النهایه بخشنامه مورد اعتراض خلاف قانون و خارج از حدود اختیارات سازمان امور مالیاتی کشور تشخیص و به استناد قسمت دوم اصل 170 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و بند یک ماده 19 و ماده 42 قانون دیوان عدالت اداری ابطال می‌گردد.”

سه‌نقطه ابهام‌زا

اما همین سه‌نقطه(...) که در این رأی آمده است   در برخی موارد ابهام ایجاد کرده است، به طوری که  سازمان امور مالیاتی تنها مهدکودک، یارانه غذا ، ایاب و ذهاب و بن کالا را از مالیات حقوق معاف می‌کند و مصادیق دیگری برای این معافیت‌های مالیاتی مانند   کمک ‌هزینه مسکن، اضافه‌کاری‌ها و کارانه‌ها همواره مورد اختلاف است. درنهایت در 5 دی‌ماه امسال معاونت حقوقی ریاست جمهوری در ابلاغیه‌ای به سازمان امور مالیاتی بخش مهمی از این ابهامات در نحوه و شمولات مالیات حقوقی را برطرف کرده است در ابلاغ‌نامه معاونت حقوقی رئیس‌جمهور درخصوص رفع ابهام مربوط به مزایای رفاهی انگیزشی که در متن نامه ابتدا موارد مربوط به بندهای قانونی و دادنامه دیوان بررسی می‌ شود و درنهایت مزایای رفاهی و انگیزه‌ای مانند حق مسکن و خواربار و حق اولاد که توسط شورای عالی کار در ابتدای سال مصوب می‌شود تا سقف مبلغ مصوبه قانونی از شمول مالیات خارج است و موارد دیگر مزایای رفاهی مانند کمک‌ هزینه مهدکودک و یارانه غذا و هزینه ایاب و ذهاب و ... چنان چه مقرره خاصی راجع به میزان آن‌ها وجود نداشته باشد در چارچوب قانون کار ، تابع قانون و عرف است. همچنین پاداش افزایش تولید و سود سالانه موضوع تبصره 3 ماده 36 قانون کار که به‌منظور ایجاد انگیزه برای تولید بیشتر و کیفیت بهتر و تقلیل ضایعات و افزایش علاقه‌مندی برای بالا بردن سطح درآمد کارگران مطابق آیین‌نامه مصوب وزارت کار ، تعاون و رفاه اجتماعی در نظر گرفته‌شده نیز مطابق قرارداد موضوع آیین‌نامه ماده 47 قانون کار مورخ 26/09/1390 از شمول مالیات حقوق خارج است.به رغم تمام این ابلاغیه‌ها و مصوبات قانونی به تازگی برخی کارفرمایان و کارمندان بخش خصوصی مشهد با مراجعه به تحریریه روزنامه خراسان رضوی به نحوه و میزان مالیاتی که از فیش‌های حقوقی آن‌ها کسر می‌شود گلایه داشتند و معتقد بودند که اداره کل امور مالیاتی استان برخلاف قانون به‌جای حقوق تعیین‌شده از دریافتی آن‌ها مالیات کسر می‌کند درحالی‌که طبق قانون  مواردی مانند پاداش ،  بن کارگری، عائله‌مندی، هزینه مسکن، ایاب  و ذهاب، کمک ‌هزینه مهدکودک و کلیه مزایای رفاهی و انگیزشی از مالیات بر حقوق معاف هستند.

توضیحات مدیر کل امور مالیاتی

مدیر کل امور مالیاتی استان در گفت وگو با خراسان رضوی،درباره گلایه‌های مطرح ‌شده و برای تنویر افکار عمومی توضیحاتی ارائه می‌کند و با اشاره به قانون مالیات حقوق می‌گوید: به استناد ماده 83 درآمد مشمول مالیات حقوق عبارت است از حقوق (مقرری یا مزد یا حقوق اصلی‌) و مزایای مربوط به شغل اعم از مستمر یا غیرمستمر قبل از وضع کسور و پس از کسر معافیت‌های ‌مقرر در این قانون. یعنی کلیه «دریافتی» اعم از مستمر یعنی حقوق و غیرمستمر یعنی اضافه‌کار مشمول مالیات حقوق هستند.

اضافه‌کاری مشمول مالیات است

مدبرنیا درباره ابلاغیه معاونت حقوقی ریاست جمهوری مورخ 5 دی‌ماه 1400  با سازمان امور مالیاتی کشور مبنی بر این که مزایای «رفاهی» و «انگیزشی» مشمولین قانون کار شامل مالیات حقوق نیست، می‌گوید: اضافه‌کاری رفاهی نیست و ما مالیاتی بابت کمک‌هزینه مسکن، بن کارگری، خواربار و کمک عائله‌مندی نمی‌گیریم و مشمول مالیات نیست. هر پرداختی که با عنوان«شغل» نباشد مشمول مالیات نیست اما «اضافه‌کار» عنوان شغلی است و مشمول مالیات می‌شود. هزینه ایاب و ذهاب و کمک هزینه مهدکودک مشمول مالیات نیستند.مدیر کل امور مالیاتی استان تصریح می‌کند: «اضافه‌کاری» و «کارانه» در راستای شغل  و مشمول مالیات هستند. درباره کارانه؛ مثلاً اگر گفته شود یک نیروی کار سه قطعه تولید کند و مازاد بر این سه قطعه اگر مثلاً پنج قطعه تولید کرد بابت دو قطعه مازاد N تومان پرداخت خواهد شد در راستای کار است.

کارانه مربوط به شغل مشمول مالیات است

مدبرنیا درباره این که «کارانه» جزو موارد «انگیزشی» است یا خیر می‌گوید: انگیزشی یعنی این که چیزی بر مبنای شغل پرداخت نشود. مثلاً به نیروی کار گفته شود اگر به‌موقع در محل کار حاضر شود و نظم کاری را رعایت کند سرویس در اختیارش قرار خواهد گرفت یا کمک هزینه مهدکودک فرزندان هم به‌صورت انگیزشی‌ است اما هر چیز دیگری که در راستای شغل باشد «مشمول مالیات» است.

کارانه هر قرارداد متفاوت است

طبق بند1 اظهارنظر ابلاغیه معاونت حقوقی ریاست جمهوری، «پاداش افزایش تولید از مزایای رفاهی و انگیزشی تلقی می‌شود» و در این ابلاغیه آمده است: پاداش افزایش تولید و سود سالانه، موضوع تبصره(3) ماده(36) قانون کار که طبق ماده 47 همان قانون، به‌منظور ایجاد انگیزه برای «تولید بیشتر» و «کیفیت بهتر» و« تقلیل ضایعات» و «افزایش علاقه‌مندی و بالا بردن درآمد کارگران، مطابق آیین‌نامه مصوب وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی پرداخت می‌گردد، « از شمول مالیات بر درآمد حقوق خارج است». با این‌حال مدیر کل امور مالیاتی استان در پاسخ به این سؤال که آیا  «پاداش افزایش تولید» معاف از مالیات است یا خیر می‌گوید: خیر از پاداش نیز مالیات گرفته می شود، وی درباره  کارانه نیز می افزاید : کارانه بستگی دارد در قرارداد نیروی کار با چه عنوانی ذکر شده باشد و برای ما(اداره مالیات) مهم است در شرایط استخدامی چه چیزی را به‌عنوان کارانه ذکر کرده‌اند. ممکن است قرارداد با قرارداد متفاوت باشد اما این قراردادها باید مورد تایید اداره کار هم قرارگرفته باشند درنهایت حکم استخدام نیروی کار برای اداره مالیات مهم است. اگر کارانه در راستای شغل تعریف ‌شده باشد مشمول مالیات است.

دریافت مالیات ازپاداش و کارانه غیر قانونی است

دبیر کل کانون عالی انجمن‌های صنفی کارگران کشور اما معتقد است دریافت مالیات از کارانه حقوق توسط اداره مالیات امری غیر قانونی است.هادی ابوی تاکید دارد با توجه به خط فقر 10 میلیون تومانی دولت باید تمام صنف کارگران را از پرداخت مالیات معاف کند.ابوی در گفت وگو با خراسان رضوی درباره این که پاداش و کارانه جزو موارد مشمول پرداخت مالیات حقوق است یا خیر اظهار می کند: این موضوع چندین سال است که بین انجمن‌های کارگری و اداره مالیات مورد اختلاف است و ما معتقد هستیم که کارانه جزو موارد انگیزشی است و هیچ ارتباطی به مزد کارگر که باید در قبال آن مالیات دریافت شود، ندارد. اصلاً اگر کارانه به کارگر داده نشود انگیزه‌ای برای انجام کار نمی‌ماند. یعنی کارفرمایان و دارندگان واحدهای تولیدی  برای این که بتوانند برای کارگر انگیزه‌ای برای افزایش تولید ایجاد کنند کارانه را در نظر گرفته‌اند و این که به رغم ابلاغیه اخیر معاونت ریاست جمهوری درباره مزایای انگیزشی و رفاهی باز هم اداره مالیات اقدام به دریافت مالیات از کارانه کارگر می‌کند غیرقانونی است و ما از طریق مراجع قانونی پیگیر موضوع خواهیم بود.از سویی دیگر، یکی از کارمندان بخش خصوصی می گوید: ابلاغیات معاون حقوقی ریاست جمهوری بدون قید و شرط جهت کلیه اداره های دارایی و مالیات لازم الاجراست با توجه به این که در این ابلاغیه به صراحت پاداش افزایش تولید مصادیق ماده۴۰ قانون الحاق موادی با رعایت آیین نامه اجرایی ماده۴۷قانون اداره کار را مشمول مالیات ندانسته است ولی متاسفانه باز هم مانند گذشته توسط ادارات مالیاتی برداشت سلیقه ای از آن شده است و تحت شرایط و تعریف های خاص مانند متعارف بودن و عمومی بودن پرداخت  مشمول این معافیت می شود.

وی  همچنین می گوید: در دادنامه شماره ۶۰۱ مورخه ۰۹/۱۲/1389 مزایای انگیزشی کارکنان را معاف از مالیات دانسته است بنابراین نباید اداره دارایی از آن تاریخ به بعد از این مزایا درخواست مالیات می کرد که برخلاف قانون مالیات این موارد از کارکنان توسط اداره دارایی مطالبه و وصول شده است که کلیه این مبالغ باید به حساب کارکنان مسترد شود حتی این استرداد در بخشنامه شماره13428/200مورخه ۰۷/۰۶/1390 اداره دارایی که توسط رئیس وقت اداره کل امور مالیاتی کشور به کلیه ادارات دارایی و مالیات ابلاغ شده ولی فقط ابلاغ شده است نه اجرا.

 با این‌حال باید اذعان کرد  پاداش و کارانه ای که کارفرما به نیروی کار خود پرداخت می‌کند بر این قاعده استوار است که نیروی کار طبق قرارداد یک وظیفه تعیین ‌شده و به‌نوعی «موظفی» دارد که باید در طول یک ماه آن را به سرانجام برساند و اگر این وظیفه را انجام ندهد با «کسر کار» مواجه  و از حقوقش کسر می‌شود. در مقابل برای این که نیروی کار «انگیزه‌ای» برای «تولید بیشتر» و «کیفیت بهتر» و« تقلیل ضایعات» و «افزایش علاقه‌مندی» داشته باشد و طبق ماده 47 قانون کار منبعی برای بالا بردن درآمد کارگران وجود داشته باشد، کارفرما «پاداش افزایش تولید» را در قالب«کارانه» به نیروی کار خود می‌دهد. در واقع کارانه؛ پرداختی تشویقی به کارگر در قبال افزایش تولید مازاد بر «موظفی» است و بالطبع باید طبق ابلاغیه 5 دی‌ماه معاونت حقوقی ریاست جمهوری جزو موارد انگیزشی و پاداش افزایش تولید در نظر گرفته شود و شمول ماده 83 قانون مالیات بر حقوق خارج است.بنابراین انتظار می‌رود مراجع قانونی مانند دیوان عدالت اداری یا مجلس شورای اسلامی جلوی تفسیر به رأی سازمان امور مالیاتی کشور در دریافت مالیات از پاداش و «کارانه» کارگران را بگیرد و به صراحت در آرای خود لغت کارانه را که معادل پاداش افزایش تولید است از بخش های معاف از مالیات حقوق و شمول ماده 83 قانون مالیات حقوق معرفی کند.