| |
جمعه ۰۲ آذر ۱۴۰۳ - ۰۴:۴۳
بروزرسانی ۱ روز پیش
به گزارش خبرداغ به نقل از روزنامه فرهیختگان: بازار بورس اوراق بهادار ایران یکی از انواع بازارهای مالی است که در چندسال اخیر به‌خصوص در سال گذشته و سال جاری به‌عنوان بازاری برای حضور افراد حقیقی و حقوقی جهت کسب بازدهی بیشتر مطرح شده است.
اشتیاق عموم برای حضور و فعالیت در این بازار آنچنان روزافزون بوده که درحال‌حاضر روزانه 160 هزار کد معاملاتی صادر میشود. برخلاف عطش بالایی که برای فعالیت در این بازار مشاهده میشود، علاقه چندانی برای یادگیری ابعاد متفاوت آن لااقل از سوی تازه‌واردترها وجود ندارد.
بورس کالا یکی از همین ابعاد ناشناخته است، چراکه بسیاری از سرمایه‌گذاران بازار بورس و اوراق بهادار را صرفا به معاملات سهام در بورس و فرابورس محدود کرده و شناخت و احتمالا علاقه‌ای نسبت به بازار بورس انرژی و بورس کالا- که دو بازار متفاوت از بورس و فرابورس هستند- دیده نمی‌شود.
از طرفی فضایی بکر و خودمانی که در این دو بازار وجود دارد و چندان پای حقیقی‌ها و حقوقی‌های تازه‌وارد به آن باز نشده، سبب بروز سودجویی‌ها و سوءاستفاده‌هایی شده است که روی صحبت ما در این گزارش، همین موضوع خواهد بود. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد گرچه به‌لحاظ اهداف اولیه تشکیل بورس کالا، این بازار به‌عنوان یکی از بازارهای قدرتمند تامین مالی صنایع و فعالیت‌های مختلف اقتصادی محسوب میشود، اما این بازار با وجود اینکه در مقایسه با سال‌های قبل پیشرفت‌هایی داشته، با این حال نسبت به کل بازار سرمایه در حال آب‌شدن است.
چراکه این بازار درحالی طی سال‌های 1390 تا 1396 حدود 40 تا 50 درصد از ارزش کل معاملات بازار سرمایه ایران را به‌خود اختصاص داده بود که این میزان در سال 98 به 16درصد و در فروردین سال جاری نیز به کمتر از 6 درصد از ارزش کل بازار سرمایه رسیده است.
همچنین طی سال‌های اخیر میزان معاملات فیزیکی در این بازار به‌طور چشمگیری در حال کاهش بوده و به‌جای آن، معاملات گواهی رشد قابل‌توجهی داشته که نشان از اشتیاق فعالان این بازار به معاملات برگه‌ای (سوداگرانه) دارد. از نمونه‌های معاملات سوداگرانه این روزها در بورس کالا، همین بازار گواهی سپرده کالایی سکه است که طی چند روز اخیر حسابی سروصدا کرده؛ چنانکه قیمت سکه در این معاملات اختلاف 600 هزار تومانی نسبت به بازار آزاد را نشان می‌دهد که همین موضوع پای خیلی از سفته‌بازها را به معاملات برگه‌ای بورس کالا کشانده است.
بنابراین آمارها حاکی از هجوم سفته‌بازها به این بازار بوده که فعالیت آنها جز خلق پول‌های بدون‌پشتوانه، نتیجه دیگری نخواهد داشت و این ترس وجود دارد که بورس کالا به‌عنوان یکی از سنگرهای تامین مالی تولید، به‌طور کامل توسط سفته‌بازان تسخیر شود.
بورس کالا ناشناخته‌ترین بازار ایران
بورس کالا معمولا برای اغلب سرمایه‌گذاران و حتی برخی از کارشناسان بازار سرمایه نیز بسیار ناشناخته است. اما بورس کالا چیست و چه ساوزکاری دارد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت در بازار بورس اوراق بهادار از نظر نوع و نحوه انجام معاملات، متاع مورد معامله (سهام، کالا و...) و نیز خریداران و فروشندگان تفاوت‌هایی وجود دارد که سبب تفکیک این بازار به چهار دسته؛ بورس، فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی شده است.
در توضیح بورس کالا آمده است؛ بورس کالا بازاری است سازمان‌یافته که در آن به‌طور منظم کالاهای معین با روش‌هایی از قبل تعریف شده مورد معامله قرار می‌گیرند. در این بازار تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله می‌کنند.
در بورس کالا معمولا کالاهای خام و فرآوری‌نشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج و... دادوستد می‌شوند. بررسی روند پیدایش و تکامل بورس‌های کالا در جهان حاکی از آن است که این‌گونه بازارها در عرصه اقتصاد کشورها از قرن ۱۹ به بعد در پی پاسخ‌گویی به برخی از نیازمندی‌های اقتصادی به‌وجود آمده است. در واقع نارسایی‌های بازارهای سنتی در شکل نوسانات کاذب و عدم‌شفافیت در کشف قیمت و فقدان تضمین‌های لازم برای معامله‌گران از مهم‌ترین دلایل راه‌اندازی بورس‌های کالایی در کشورهای جهان بوده است.
بر همین اساس یکی از مزایای این بازار، حضور نهادهای نظارتی و تنظیم‌کننده بازار است که تمامی تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و تجار کالا با حضور این نهادها، از مزایای قوانین و مقررات حاکم بر بورس برخوردار می‌شوند. درحال حاضر بورس کالا در ایران در چند حوزه فعالیت دارد که البته درحال گسترش در حوزه‌های دیگر نیز هست.
این حوزه‌ها تحت‌عنوان رینگ‌های فلزات، پتروشیمی، کشاورزی و معاملات مشتقه که فعلا منحصر به معاملات سکه طلا است نام‌گذاری شده‌اند و به‌طور رسمی کار خود را در سال 1386 تحت نظارت سازمان بورس اوراق بهادار آغاز کرده‌اند. همه دادوستدها در بورس کالای تهران در 4 دسته معاملات؛ فیزیکی، آتی، اختیار معامله و سلف موازی در قالب قراردادهای استانداردی از قبیل؛ قراردادهای «نقدی»، «سلف»، «نسیه»، «آتی»، «اختیار معامله»، «صلح» و «معاوضه» صورت می‌گیرد.
عمده مخاطبان بورس کالا تولیدکنندگان و مصر‌ف‌کنندگانی هستند که با هدف کاهش پوشش ریسک نوسان کاذب قیمت‌ها در آن به خرید و یا فروش کالای مورد نیاز خود می‌پردازند. براساس آنچه گفته شد این بازار، بازوی کمکی برای تقویت مکانیسم عرضه و تقاضا برای کالاهایی است که یا مواد خام مهمی برای صنعت و یا کالای مهمی برای سرمایه‌گذاری هستند.
بر همین اساس مهم‌ترین اهداف بورس کالا عبارت است از: «کشف قیمت کالاها براساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا و نیاز بازار، حذف واسطه‌گری و واسطه‌های غیرضروری در معاملات و خرید و فروش مستقیم بین فروشنده و خریدار، کاهش نوسانات مخل بازار و امکان انتقال ریسک، کاهش ریسک بین فروشنده و خریدار به دلیل اجرای عملیات از طریق اتاق پایاپای، امکان انجام معاملات نقدی و آتی کالا با استفاده از ابزارهای مناسب،. فراهم سازی تسهیلات مالی برای خرید و فروش و حرکت از یک بازار سنتی به سمت بازار مدرن سرمایه و کالا و تعامل بهتر و قوی‌تر با بازارهای بین‌المللی.»
چرخش معاملات از تولیدمحوری به سفتهبازی
هجوم سیل عظیمی از نقدینگی به سمت بازارهای بورس و فرابورس در طی یکی دو سال اخیر، بورس کالا را نیز بی‌نصیب نگذاشته است. به‌طوری که براساس آمارهای منتشر شده میزان معاملات این بازار در فروردین 99 برابر با 19 هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به مدت مشابه خود در سال 98 که رقمی در حدود 16 هزار میلیارد بوده، افزایش 20 درصدی را نشان می‌دهد.
رصد ارزش کل معاملات انجام شده در طی سال‌های مختلف در بورس کالا نشان می‌دهد که این بازار جز در سال 1394 که به تبعیت از جو حاکم بر بازار، ارزش معاملات با کاهش دو رقمی 18 درصدی از رقم 114 هزار میلیارد در سال 93 به 93 هزار میلیارد در سال 94 رسیده، در باقی سال‌ها روند صعودی و یا ثابت خود را حفظ کرده است. به این صورت که در سال‌های 95، 96 و 97 با افزایش 41، 47 و 39 درصدی در کل ارزش معاملات نسبت به سال قبل‌تر برخوردار بوده‌اند.
بررسی داده‌های آماری بورس کالا نشان می‌دهد که بیشترین ارزش معاملات در سال 97 با ثبت رقم 355 هزار میلیارد انجام شده است و سال‌های 98 و 96 نیز با میزان 337 و 234 هزار میلیارد در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. همه این نکات نشان از حجم بیشتر معاملات و ارزش آنها در بورس کالا بوده و موید این نکته است که این بازار نیز با روند صعودی قابل قبولی، هرچند کندتر از بازارهای دیگر درحال جذب عرضه‌کنندگان و مصرف‌کنندگان بیشتری است.
با وجود ابعاد مثبت اما به‌نظر می‌رسد که فعال‌تر بودن این بازار بیش از آنکه وابسته به آشنایی مردم با بورس اوراق بهادار باشد، وابسته به وضعیت صنایع مختلف کشاورزی، پتروشیمی، نفتی و.... خواهد بود. درواقع آنچه این بازار را برای عرضه‌کنندگان و مصرف‌کنندگان حقیقی جذاب‌تر خواهد کرد، رونق تولید در بخش‌های مختلف اقتصادی خواهد بود. به عنوان نمونه بر اساس آمارهای منتشر شده، در سال‌های 95 که تولید کشور با گشایش‌های سیاسی و رونق نسبی اقتصادی رو‌به‌رو بوده است، ارزش معاملات کالاهای انجام شده در بورس کالا با 74 درصد رشد به رقم 162 هزار میلیارد رسیده که این میزان برای سال 96 در حدود 44 درصد با ثبت رقم 234 هزار میلیارد بوده است.
از سوی دیگر روند آشنایی روزافزون فعالان اقتصادی با بورس‌های مختلف از سال 97 و همچنین تمرکز نهادهای سیاستگذاری بر بازار سرمایه در سال 98، هیچ‌کدام باعث افزایش چشمگیر معاملات کالاها نشده، به‌طوری که بورس کالا در سال 98 رشد منفی 4درصدی را نسبت به سال قبل خود تجربه کرده است.
بنابراین در کنار ثبت آمار و ارقام امیدوارکننده از سوی بورس کالا، همچنان ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های مهمی در این بازار بدون استفاده مانده و می‌توان پیش‌بینی کرد درصورت ادامه وضعیت موجود در تمامی بازارهای بورس اوراق بهادار، نگاه سوداگرانه عمده فعالیت‌ها را پوشش داده و منجر به دوری آنها از اهداف واقعی خواهد شد. چنانکه بر اساس بررسی‌های میدانی، معاملات سوداگرانه در بورس کالا به‌خصوص در سکه روبه فزونی گذاشته است.
چرا معاملات بورس کالا آب می‌رود؟
همان‌طور که گفته شد رونق معاملات کالاهای موجود در بورس کالا نشان از وضعیت غیررکودی در بخش‌های صنعت، معدن، کشاورزی و... خواهد داشت. از همین رو در سال‌های گذشته بیش از 80 درصد معاملات در این بازار را معاملات سلف فیزیکی که شامل محصولات صنعتی، معدنی، کشاورزی و ... بوده‌اند به دوش می‌کشیدند و معاملات گواهی سپرده کالایی و آتی به‌خصوص؛ سکه و محصولات کشاورزی چندان موردتوجه نبودند.
برررسی داده‌های موجود در جدول نشان می‌دهد، هرچه با روند بزرگ‌تر شدن بازار سرمایه و حضور هرچه بیشتر افراد حقیقی و حقوقی در این بازارها مواجه بوده‌ایم، اما بورس کالا که یکی از فاکتورهای سنجش وضعیت بخش حقیقی اقتصاد(تولید) بوده درحال آب رفتن است، به‌طوری که بورس کالا درحالی در سال 98 تنها حدود 17درصد از بازار را تشکیل داده که این میزان برای سال‌های 97 و96 به ترتیب در حدود 39 و 47 درصد بوده است. به غیر از سال 98، سال 94 نیز با ثبت 32 درصد از کل بازار پایین‌ترین آمار محسوب میشود.
بنابراین براساس این آمارها، بازار سرمایه با روند کاریکاتوری درحال پیشرفت است، به‌طوری که بورس و فرابورس با تکیه بر معاملات ثانویه (عمدتا سفتهبازی) پیشتاز بوده و دیگر بازارهایی همانند بورس کالا تحت‌الشعاع آنها مانده و روزبه‌روز درحال کوچک‌تر شدن هستند.
چرا سکه در بورس کالا 600 هزار تومان گران‌تر است؟
گفته شد که یکی از نمونه‌های معاملات سوداگرانه این روزها در بورس کالا، بازار گواهی سپرده کالایی سکه است. اما فرایند و سازوکار این معاملات چگونه است؟ برای پاسخ به این سوال لازم به‌ذکر است به‌طورکلی بورس به چهار شیوه آتی، اختیار معامله، صندوق کالایی و گواهی سپرده کالایی به بازار سکه و طلا ورود کرده است.
البته بازار آتی سکه در شهریور 1397 به‌علت هجوم سفته‌بازان و جهت‌دهی بازار فیزیکی متوقف شد، اما سه ابزار دیگر همچنان فعال و بعضا سوال برانگیز است. یکی از این ابزارها، گواهی سپرده کالایی است که به‌تازگی نقدهایی متوجه آن شده است.
براساس اساسنامه‌ها، گواهی سپرده سکه‌طلا برای رفاه حال سرمایه‌گذاران، افزایش امنیت سرمایه‌گذاری و به‌منظور شفافیت و کشف قیمت رسمی سکه در بورس کالا ایجاد شده است. به‌طورکلی گواهی سپرده کالا ورقه‌ای است که بیانگر مالکیت دارنده آن بر کالای سپرده شده به یک انبار است و پشتوانه آن نیز رسیدی است که توسط انباردار پس از تحویل آن صادر میشود.
سازمان بورس و اوراق‌بهادار تهران از سال 1394 برای افزایش شفافیت و امنیت معاملات سکه، معاملات گواهی سکه در سیستم معاملات را راه‌اندازی کرد که گویا این اهداف اخیرا دچار انحراف شده است؛ چراکه قیمت گواهی سپرده کالایی سکه در یک هفته اخیر بین 500 تا 700 هزار تومان بیشتر از سکه فیزیکی معامله شده است.
در همین زمینه براساس سامانه معاملاتی بورس تهران، سکه با قیمتی در حدود 7 میلیون 600 هزار معامله میشود. البته لازم به‌ذکر است که در سامانه معاملات، هر سکه معادل ۱۰ واحد معاملاتی درنظر گرفته میشود و قیمتی که در سامانه نمایش داده میشود یک دهم قیمت سکه بهار آزادی خواهد بود.
به‌عنوان مثال برای خرید مثلا ۴ سکه به قیمت 7 میلیون تومان، باید ۴۰ واحد معاملاتی با قیمت 70 هزار تومان را در سفارش خود لحاظ کنیم. همچنین لازم به‌ذکر است که معاملات گواهی سکه از دامنه نوسان ۱۰درصد برخوردار است. چنین اختلاف قیمتی که بر روی سکه در بورس کالا و بازار آزاد وجود دارد، بسیاری از معامله‌گران را به‌سمت خرید سکه از بازار آزاد و فروش آن در بورس کالا سوق داده است. درواقع همان‌طورکه اختلاف قیمت خودرو در کارخانه و بازار، سرمایه‌گذاران را به‌سمت خرید خودرو از کارخانه و فروش آن در بازار آزاد سوق داده، این‌بار نیز این اختلاق قیمتی بین بازار بورس کالا و بازار آزاد، در بازار سکه در حال رخ دادن است.
بانک‌ها در بازار سکه چه می‌کنند؟
براساس آنچه در بورس کالا و همچنین گواهی سپرده کالایی سکه طلا توضیح داده شده است، بانک‌ها که باید تنها باید در نقش انباردار ظاهر شده و کارمزد خود را دریافت کنند، این روزها مشغول خریدوفروش سکه با قیمت‌های بسیار بالایی هستند. در واقع همان‌طورکه گفته شد قیمت جذاب سکه در بورس کالا موجب شده تا مردم این کالا را در بازار آزاد خریداری کرده و به بانک‌ها و یا دیگر خریداران در بورس کالا بفروشند.
بانک‌های انباردار که درحال‌حاضر شامل چهار نماد بانکی رفاه، صادرات، ملت و تجارت هستند از این مسیر به‌جذب مشتری و وثیقه تسهیلات نیز پرداخته‌اند. بر همین اساس سوای از این مساله که آیا ورود سکه به بورس کالا توانسته است اهداف گفته شده در قسمت قبل را محقق کند، این سوال مطرح میشود که اساسا ورود سکه به بورس کالا و معامله شدن آن، چه کمکی به بخش حقیقی اقتصاد خواهد کرد و از آنجا که تنها کمتر از 5 درصد از معاملات سکه منجر به معامله فیزیکی آن میشود و باقی در حد معامله برگه‌ای می‌ماند، چه ارزش اقتصادی‌ای از این مسیر خلق خواهد شد؟
همچنین این سوال مطرح میشود چرا بانک مرکزی که براساس قانون پولی و بانکی و آیین‌نامه شورای پول و اعتبار وظیفه تدوین مقررات و نظارت بر معاملات طلا در کشور را به‌عهده داشته است، در برابر این پدیده ورود پیدا نمی‌کند.
