رزمایش مشترک ایران و ارمنستان چه پیامی دارد؟

به گزارش خبرداغ به نقل از خبرآنلاین؛این رزمایش که در منطقه نوردوز ایران در استان آذربایجان شرقی انجام شد، با هدف تقویت همکاری های امنیتی دوجانبه و ثبات منطقه ای صورت گرفت. سردار سرتیپ ولی الله مدنی جانشین فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با تاکید بر اهمیت ژئوپلیتیکی منطقه قفقاز، اظهار داشت: اهمیت استراتژیک مرز ما با ارمنستان قابل اغراق نیست. اگرچه این مقام نظامی از اشاره صریح به کریدور زنگزور خودداری کرد، اما روشن است که تهران همچنان هرگونه اجرای قهری این کریدور را تهدیدی مستقیم علیه تمامیت ارضی و نفوذ منطقه‌ای خود می‌داند.

زنگه زور به عنوان خط قرمز

از زمان آتش‌بس 2020 در قره‌باغ، ایران چندین مانور نظامی بی‌سابقه را در مرز شمال غربی خود انجام داده است که عمدتاً در پاسخ به همکاری نظامی اسرائیل و آذربایجان و رزمایش‌های «سه برادر» شامل آذربایجان، ترکیه و پاکستان است. تهران کریدور زنگه زور را به عنوان یک تهدید بالقوه می داند که ارتباط مستقیم ایران با ارمنستان را قطع می‌کند – سناریویی که مدت هاست نسبت به آن هشدار داده است. علی رغم اعلام اخیر پیش نویس توافقنامه صلح بین باکو و ایروان در 13 مارس 2025 میلادی/ 23 اسفند 1403، الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان دو شرط را مطرح کرد: انحلال گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا و اصلاحات قانون اساسی در ارمنستان. بنابراین، یک معاهده صلح الزام آور همچنان مبهم باقی مانده است و وضعیت امنیتی بین دو همسایه شمالی ایران همچنان ناپایدار است.
از سویی دیگر، فروپاشی دولت بشار اسد، رئیس‌جمهور پیشین سوریه، ترکیه را در خاورمیانه نیز جسورتر کرده است. تهران نگران است که اعتماد به نفس فزاینده آنکارا به قفقاز جنوبی نیز کشیده شود. این امر به طور بالقوه می تواند آذربایجان را تحریک به اقدام نظامی در استان سیونیک ارمنستان برای اجرای قهری کریدور زنگه زور کند. این وضعیت با تشدید استقرار نظامی اسرائیل و ایالات متحده در منطقه - به ویژه استقرار بمب افکن های B-2 در جزیره استراتژیک دیگو گارسیا در اقیانوس هند - در آستانه از سرگیری مذاکرات هسته ای ایران با واشنگتن،پیچیده تر  نیز شده است. برای تهران که اکنون با تهدیدات نظامی از جنوب خود مواجه است، رزمایش های مشترک با ارمنستان این پیام را منتقل می کند که امنیت مرزهای شمال غربی خود را نادیده نمی گیرد.

تغییر رویکرد روسیه در قفقاز جنوبی و تنهایی استراتژیک ایران

تغییر رویکرد موضع مسکو در قفقاز جنوبی لایه دیگری از نگرانی را برای تهران اضافه کرده است. پس از سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به باکو در آگوست 2024 میلادی/ مرداد 1403، سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه علناً از درخواست جمهوری آذربایجان برای دسترسی نامحدود به نخجوان حمایت کرد. ایران انتظار داشت که مسکو موضع بی طرفانه تری را حفظ کند. امروز ایران به تنهایی در کنار ارمنستان در مخالفت با پروژه زنگه زور ایستاده است - پروژه ای که ریشه در چندین نگرانی مشخص دارد.
نخست این که مبنای حقوقی کریدور زنگه زور بسیار بحث برانگیز است. توافقنامه آتش‌بس 2020 قره باغ هیچ اشاره‌ای به «کریدور زنگه زور» ندارد. تنها کریدور مشخص شده در این قرارداد «کریدور لاچین» است که به ارامنه  قره باغ کوهستانی اجازه دسترسی به ارمنستان را می داد. با تصرف قره باغ کوهستانی توسط جمهوری آذربایجان در سپتامبر 2023 میلادی/ شهریور 1402 و متعاقب آن مهاجرت ارامنه از این منطقه به ارمنستان، «کریدور لاچین» عملاً موضوعیت خود را از دست داد. لذا تهران و ایروان بر پایبندی دقیق به شروط اولیه توافقنامه آتش‌بس 2020 قره باغ پافشاری می‌کنند و هرگونه تفسیر مجددی را در رابطه با مسیرهای ترانزیتی جدید را از طریق ارمنستان، رد می‌کنند.

دوم این که، هم ایران و هم ارمنستان کریدور زنگه زور را پوششی برای جاه طلبی های ارضی گسترده تر باکو و متحدانش می دانند. در سال‌های اخیر، مقامات ارشد و رسانه‌های جمهوری آذربایجان از استان سیونیک به عنوان «زنگه زور غربی» یا «آذربایجان غربی» یاد کرده‌اند و آن را بخشی از قلمرو تاریخی جمهوری آذربایجان می‌دانند. این ادعاها نشان می دهد که کریدور زنگه زور چیزی فراتر از یک مسیر ترانزیتی است و می تواند یک پروژه ژئوپولیتیکی با هدف تغییر شکل مرزها باشد. برای ایران، پیامدهای آن به صورت ویژه ای جدی است. هرگونه تغییر در مرز 40 کیلومتری ایران با ارمنستان، کل مرز شمال غربی ایران را که در مجاورت جمهوری آذربایجان و نخجوان قرار دارد، قطع می کند و یک ارتباط ترانزیتی حیاتی به گرجستان و دریای سیاه از طریق ارمنستان را قطع می کند.

سوم این که، ماهیت و کارکرد کریدور زنگه زور با ابهام مواجه است. مشخص نیست که آیا این کریدور یک مسیر داخلی، یک مسیر تجاری منطقه ای یا یک کریدور نظامی استراتژیک است. در حالی که که ماده نهم توافق آتش بس 2020 قره باغ بر «ارتباط حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان به منظور سازماندهی تردد بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و کالا در هر دو جهت» تاکید می کند. با این وجود، به نظر می رسد جمهوری آذربایجان «کریدور زنگه زور» را به عنوان بخشی از یک ابتکار بین المللی گسترده تر در پیوند با ترکیه و تشکیل یک بخش کلیدی از «کریدور میانی» تصور می کنند. هم در تهران و هم در ایروان این نگرانی وجود دارد که این امر می تواند انتقال بدون محدودیت نیروها و تجهیزات نظامی را تسهیل کند. بر این اساس، هر دو کشور خواستار نظارت و کنترل هر مسیر ترانزیتی توسط نیروهای امنیتی، گمرکی و مرزی ارمنستان هستند.

چهارم این که، ایران و ارمنستان ایده عبور کریدور خارجی کنترل نشده از خاک ارمنستان را رد می کنند. اجازه دادن به یک قدرت خارجی برای اداره و گشت زنی در یک کریدور نظامی یا تجاری در داخل مرزهای ارمنستان، سابقه خطرناکی ایجاد می کند و اصول اساسی حاکمیت ملی را نقض می کند. همان گونه که ایران و روسیه بر کریدور شمال-جنوب و جمهوری آذربایجان و گرجستان بر کریدور میانی اقتدار حاکمیتی دارند، ارمنستان نیز بر حق حاکمیتی خود برای نظارت بر چنین مسیری در داخل مرزهای خود تاکید دارد.

پنجم، این که ایران عمیقاً نگران این است که چه کسی مرز مشترک این کشور با ارمنستان را کنترل می کند.به دنبال توافق سال 2024 بین ولادمیر پوتین و نیکول پاشینیان، نیروهای مرزبانی روسیه در ژانویه 2025/ دی 1403 از این مرز خارج شدند و کنترل کامل را به مرزبانان ارمنستان سپردند. ایران از این ترتیبات حمایت می کند و به شدت با هرگونه حضور نظامی خارجی – به ویژه از ترکیه یا جمهوری آذربایجان – در این مرز مشترک و حساس مخالف است.

 آلترناتیوهای ایران و ارمنستان برای کریدور زنگه زور

تهران و ایروان علی رغم مخالفت با کریدور زنگه زور، مخالف برقراری ارتباط و دسترسی مستقیم زمینی بین جمهوری آذربایجان و نخجوان نیستند. در این راستا، هر دو کشور از اجرای ماده 9 توافق آتش‌بس 2020 حمایت می‌کنند - مشروط بر این که حاکمیت یا مرزهای موجود را به خطر نیندازد. یکی از این گزینه‌ها «کریدور ارس» است که در اکتبر 2023/ مهر 1402 بین ایران و جمهوری آذربایجان توافق شد. این بزرگراه و مسیر راه‌آهن 55 کیلومتری جمهوری آذربایجان و نخجوان را از طریق خاک ایران به هم متصل می‌کند. حکمت حاجی اف، مشاور سیاست خارجی الهام علی اف، در یک اظهار نظر عمومی از تمایل باکو برای استفاده از «کریدور ارس» از طریق ایران خبر داد و گفت که طرح زنگه زور «جذابیت خود را از دست داده است». با این وجود و علی رغم چنین اظهاراتی، رهبران ترکیه و جمهوری آذربایجان همچنان به تلاش‌های علنی خود برای ایجاد این کریدور از طریق خاک ارمنستان ادامه می‌دهند.
از سویی دیگر، ارمنستان ابتکار عملی را به نام «چهارراه صلح» پیشنهاد کرده است. این طرح که توسط نیکول پاشینیان در همایش جاده ابریشم 2023 در تفلیس رونمایی شد، شبکه ای از اتصالات منطقه ای - از جمله جاده ها، راه آهن، خطوط لوله و اتصالات برق - را پیش بینی می کند که برای عادی سازی روابط و تقویت همکاری با جمهوری آذربایجان، ترکیه و ایران طراحی شده است. با این وجود، این پیشنهاد حمایت اندکی از سوی قدرت های کلیدی منطقه ای دریافت کرده است و تا کنون تنها به صورت یک ایده باقی مانده است.
علاوه بر این، هم تهران و هم ایروان از احیای شبکه راه آهن دوران شوروی حمایت می کنند که زمانی جلفا در ایران را به نخجوان، استان سیونیک ارمنستان و جنوب جمهوری آذربایجان متصل می کرد. این مسیر ریلی که در طول جنگ اول قره باغ ویران شد، پس از آخرین تغییرات در موازنه قوای قفقاز جنوبی مورد توجه مجدد قرار گرفت. به این ترتیب، ارمنستان بازسازی راه آهن یِراسخ- جلفا-مِغری-هورادیز را پس از جنگ دوم قره باغ در دستور کار  قرار داده است.

ایران و ترسیم خطوط جدیدی در قفقاز جنوبی

مانورهای نظامی ایران و ارمنستان در نزدیکی مرز نوردوز فقط یک نمایش دفاعی نبود و به عنوان یک سیگنال سیاسی روشن عمل کرده است. در حالی که اسرائیل و ایالات متحده، ایران را از سمت جنوب تهدید می کنند و آنکارا و باکو به دستاوردهای استراتژیک در شمال دست می یابند، تهران نشان می دهد که تجاوز به منافع ارضی یا ترانزیتی خود را تحمل نخواهد کرد. در این راستا، ایران از طریق برگزاری مانورهای مشترک، طراحی کریدورهای جایگزین و رد قاطعانه پروژه زنگه‌زور، مطالبات خود را مبنی بر نظم منطقه‌ای که به مرزهای مستقل احترام می‌گذارد و از «بالکانیزه شدن» قفقاز جنوبی جلوگیری می‌کند، مطرح می‌کند.

 این مقاله برای نخستین بار به زبان انگلیسی در «پایگاه خبری- تحلیلی The Cradle در بیروت لبنان در 17 آوریل 2025 میلادی منتشر شده است.

*عضو شورای علمی موسسه ایراس