بنگلادش؛ بازی قدرت، سقوط دولت و آینده‌ای نامعلوم

شیخ حسینه، نخست وزیر سابق بنگلادش، در بحبوحه تشدید اعتراضات و ناآرامی های داخلی روز دوشنبه هفته گذشته کشور را به مقصد هند ترک کرد. شب قبل از استعفای حسینه، فرمانده ارتش بنگلادش به او گفت که دیگر دستورات او مبنی بر اعمال محدودیت تردد را اجرا نخواهد کرد. پسر حسینه نیز او را متقاعد کرد که کناره گیری کند. در نتیجه او با خواهرش کشور را ترک کردند.

وی  پس از ورود به پایگاه هوایی HINDON مورد استقبال مقامات ارشد نیروی هوایی هند قرار گرفت و با مشاور امنیت ملی هند گفتگو نمود. با توجه به حساسیت های موجود در جنوب آسیا، احتمالا همه ترجیح می دهند وی به یکی از کشورهای خارج از این منطقه عزیمت نماید.

مرور چند نکته در ارتباط با بنگلادش مفید خواهد بود:

ـ در حدود نیم قرن پس از استقلال ۲۹ کودتای نظامی در این کشور رخ داده است.

ـ نقطه آغاز و پایان تحول کلا دو ماه بود. با آغاز تظاهرات دانشجویان در ۶ ژوئن آغاز و با همگانی شدن اعتراضات، شیخ حسینه در ۵ اوت کشور را ترک کرد.

ـ شیخ حسینه دختر قهرمان جنگ استقلال بنگلادش علیه پاکستان و یکی از چهره های حامی دموکراتیزه شدن کشور بود. وی از صحنه سیاست بنگلادش خارج و شیوه حکمرانی وی شرایط را برای احیای موقعیت حزب عوامی لیگ در سیاست این کشور بسیار دشوار ساخته است.

ـ هدف توسعه اقتصادی مد نظر شیخ حسینه که فرصتی برای مردم ایجاد نکرد و موجب نابرابری اقتصادی شد کسب مشروعیت به قیمت قربانی کردن دمکراسی و نظام سیاسی فراگیر بود. 

ـ افزایش ناگهانی و بی‌سابقه مخالفت‌ها، از اعتراضات خیابانی گرفته تا فعالیت‌های فضای مجازی، نشان‌دهنده فرسایش قابل توجهی از کنترل دولت بر گفتمان عمومی شکل گرفته در مخالفت با آن بود. کشته شدن مخالفان از اقشار مختلف، مخالفان شیخ حسینه را علیرغم گرایشات متفاوت در یک صف قرار داد.

ـ آزادی خالده ضیا از حبس خانگی یک پیروزی نمادین بزرگ برای حزب ملی گرایی بنگلادش (BNP)که البته ضعیف و تقسیم شده است، می باشد. باید دید توانایی وی برای احیای حزب که سابقه ضعیفی در حقوق بشر و دمکراسی دارد، در سیاست داخلی کشور در شرایط ملتهب فعلی به چه میزان است.

ـ حزب جماعت اسلامی که در ۱ اوت ۲۰۲۳ توسط دولت شیخ حسینه پس از اینکه چند تن از سیاستمداران آن با اتهامات جنایات جنگی در دوران مبارزات استقلال کشور مواجه شدند، ممنوع شد، نیز بازسازی شده است.

ـ رهبری تلاش ها برای شکل دهی به دولت موقت را رئیس جمهور این کشور(این پست تشریفاتی است) و فرمانده ارتش بر عهده دارند. ارتش بنگلادش از سال ۲۰۰۸ از سیاست دور نگه داشته شده است.

ـ انتصاب محمد یونس اقتصاد دان برنده جایزه صلح نوبل به منظور هدایت دولت موقت اقدامی نمادین برای بازگرداندن اعتماد به دولت و آماده سازی برای انتخابات جدید تلقی می شود.

ـ ناآرامی های دو ماهه بنگلادش اختلاف نظر در حوزه های امنیتی و نظامی این کشور را نیز تا حدودی آشکار ساخت. هر چند در نهایت تصمیم واحدی اتخاذ کردند.

ـ بنگلادش را می توان الگویی از وجود همزمان رشد و بحران تلقی نمود. رشد درآمد سرانه از یک سو و مشکلات مالی، بیکاری، گرسنگی، سوءتغذیه و ناامنی مالی در اکثریت مردم از سوی دیگر وجود دارد. گسترش بی‌سابقه بانک‌های خصوصی در حالی اتفاق می‌افتد که بخش بانکی با بحران افزایش وام‌های معوق و عدم بازپرداخت آنها مواجه است.

علیرغم اینکه تولید ناخالص داخلی بنگلادش در سال ۲۰۲۳ به رقم ۴۴۶.۳۵ میلیارد دلار رسیده اما برخی نگرانی های اقتصادی قابل مشاهده است:

۱) بحران اقتصادی در بنگلادش که از اواسط سال ۲۰۲۲ مشهود بوده است، دو سال پیش، بنگلادش از صندوق بین‌المللی پول و سایر وام‌ دهندگان بین‌المللی به منظور جلوگیری از یک فروپاشی درخواست کمک کرد(IMF پرداخت مبلغ ۴.۵ میلیارد دلار را در آن زمان تصویب کرد). دولت وام‌های جدید را تضمین کرد، اما این وام‌ها به وام‌های خارجی موجود اضافه شده است. برای اولین بار، بدهی خارجی در اواخر سال ۲۰۲۳ از صد میلیارد دلار گذشت. این موضوع باعث آسیب جدی به ذخایر ارزی بنگلادش شده است که همچنان در حال کاهش می باشد. از اوایل آوریل ۲۰۲۴، ذخایر آنها کمتر از ۱۹.۲۶ میلیارد دلار بوده است.

۲) دلایلی که برای بحران اقتصادی بنگلادش از ۲۰۲۲ ارائه شده عبارت بودند از: هزینه بیش از برآورد اولیه پروژه های زیرساختی که اغلب به عنوان "مگا پروژه ها" توصیف می شود و می تواند بعضا مفهوم فساد را نیز تداعی کند نظیر پل پادما، نیروگاه هسته ای در روپور، مترو شهر داکا و تونل Karnaphuli-  بحران در بخش بانکی به دلیل عدم بازپرداخت گسترده وام ها- اتلاف منابع در بخش انرژی- فرار سرمایه برخواسته از فساد- هزینه های زیرساختی ناپایدار.

۳) نظر سنجی که در اواسط ۲۰۲۳ توسط BBS (اداره آمار بنگلادش) تحت عنوان "آمار امنیت غذایی" صورت گرفت نشان داد که حدود ۳۷.۷ میلیون نفر در کشور دچار ناامنی غذایی متوسط ​​تا شدید شده اند. همچنین بیش از یک چهارم خانواده ها برای تامین هزینه های مایحتاج روزانه از جمله غذا وام می گیرند.

۴) نرخ افزایش امید به زندگی در ۲۰۲۰ معادل ۷۲.۸ بوده و در مارچ ۲۰۲۴ به ۷۲.۳ کاهش یافته است.

۵) طی ۴ سال گذشته تعداد دانش‌آموزان در مقطع متوسطه در بنگلادش یک میلیون نفر کاهش یافته است.

۶) طبق گزارش چشم انداز اقتصاد جهانی صندوق بین المللی پول که در آوریل ۲۰۲۴ منتشر شد، تراز حساب جاری بنگلادش در سال ۲۰۲۴ به ۰.۸- درصد از تولید ناخالص داخلی رسید و انتظار می رود در سال ۲۰۲۵ حدود ۲.۷- درصد باشد. علاوه بر این، کل وام های بنگلادش در بر اساس گزارش بانک جهانی، سال ۲۰۲۴ با ۲۸۵۴ میلیون دلار بالاترین رقم از سال ۲۰۲۰ بود.

۷) داده های منتشر شده توسط BBS در سال جاری نشان داد که در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴، نرخ بیکاری در بنگلادش ۳.۵۱ درصد نسبت به سه ماهه آخر سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است.

به نظر می رسد بنگلادش در بلاتکلیفی قابل توجهی در مورد آینده رهبری بلندمدت خود به سر می برد. زمینه تاریخی حاکمیت نظامی و بی ثباتی سیاسی این کشور، نگرانی ها را در مورد ساختار حکومتی آینده آن تشدید می کند. نفوذ فراگیر و نقش برجسته انتقالی ارتش، در کنار تردید عمومی نسبت به انگیزه‌های آن، لایه‌هایی از پیچیدگی را به وضعیت آشکار فعلی می‌افزاید.

با خروج عوامی لیگ از سیاست بنگلادش در مقطع فعلی، سیاست در این کشور دوباره تنظیم خواهد شد، اما مشخص نیست که مسیر جدید به چه سمتی منتهی می شود. خصومت عمیق بین حزب عوامی لیگ حسینه و مخالفان همچنان ادامه دارد و پس از سال ها سرکوب شدید، محیطی را برای انتقام از عوامی لیگ فراهم ساخته است. همچنین احساسات ضد سکولار ناشی از عملکرد دولت شیخ حسینه گسترش یافته و می تواند زمینه را برای فعالیت گروههای افراطی در آشفتگی سیاسی و خلاء آشکار قدرت در مقطع فعلی مهیا سازد. این نکته خصوصا از این جهت که بنگلادش دارای جریان های قوی خشونت سیاسی، غیرلیبرالیسم و ​​افراط گرایی است، قابل توجه است.

پیامدهای برکناری شیخ حسینه و استقرار یک دولت موقت در بنگلادش نشان دهنده یک تغییر ژئوپلیتیکی مهم در جنوب آسیا است. برای هند، بنگلادش باثبات برای امنیت منطقه ای و همکاری اقتصادی بسیار مهم است.  رابطه شیخ حسینه با دهلی به مهار جنبش های جدایی طلب در ایالت های شمال شرقی هند و حفظ ثبات منطقه کمک کرده است. بی ثباتی احتمالی می تواند منجر به هجوم پناهجویان شود، امنیت مرزها را متاثر ساخته و روابط تجاری را از روال فعلی آن خارج نماید. علاوه بر این، امکان دخالت غیر آشکار خارجی را افزایش دهد. برخی گمانه زنی ها در مورد نقش غیر مستقیم و غیر علنی برخی کشورهای منطقه در سقوط شیخ حسینه تعامل پیچیده قدرت های منطقه ای را برجسته می سازد.

باید پذیرفت برای هند که رهبری شیخ حسینه را به عنوان دارایی بلند مدت و موازنه ای برای نفوذ فزاینده چین در منطقه پذیرفته و این کشور را به ویژه با توجه به اهمیت راهبردی خلیج بنگال محور توسعه طلبی منطقه ای قرار داده بود، شرایط علیرغم رابطه مناسب با ارتش و رئیس جمهور در حالت عادی قرار ندارد. این نکته به ویژه در صورت قدرت گیری احتمالی یک دولت غیر همسو با هند به رهبری BNP، که با پاکستان و چین همسوتر است، نگرانی های دهلی نو را تشدید می کند. این تغییر ژئوپلیتیک می تواند به طور قابل توجهی بر ثبات منطقه تاثیر بگذارد، به ویژه در شرایطی که بنگلادش روابط حسنه ای با کشورهای همسایه طرفدار چین ندارد.

در مجموع نتایج بحران فعلی چنانچه سریعا در مسیر عادی قرار نگیرد امکان بازتعریف اتحادها در منطقه را ممکن ساخته و بر چشم انداز ژئوپلیتیک جنوب آسیا تأثیر خواهد گذاشت.

به نظر میرسد حاکمیت در بنگلادش در نهایت باید درصدد مهار خشونت های احتمالی داخلی با هدف انتقام گیری، توسل به اقداماتی در شکل دهی به دولت موقت که خشم عمومی را کنترل و آرام سازد، جدول زمانی برگزاری انتخابات سراسری و نهایتا احیای نهادهای سیاسی که در جریان ناآرامی های اخیر اعتبارشان آسیب دیده است، باشد.

محمدرضا بهرامی

*سفیر پیشین ایران در افغانستان